Afnemende tolerantie

Politieke spanningen gaan vaak samen met verminderde tolerantie. In het meest extreme geval, oorlog, verdwijnt een vrije uitwisseling van informatie volledig. Censuur keert terug, het wordt moeilijk waarheid van leugen te onderscheiden. Landen worden in hun geheel 'gecancelled'; niet alleen hun industriële producten worden geweigerd maar ook media worden afgesloten en de cultuur wordt in de ban gedaan. Zo ver is het met Rusland gekomen sinds het Poetin-regime Oekraïne is binnengevallen en daar al weken verwoestingen aanricht met duizenden slachtoffers. Het onderscheid tussen het regime en de bevolking en de cultuur wordt niet meer gemaakt.

In de NRC verbaast Peter de Bruijn zich er terecht over 'hoe weinig weerstand of zelfs maar debat het verbod van Russia Today heeft losgemaakt, ook onder journalisten. Veelvuldig valt te horen dat de zender nu eenmaal gemene propaganda bedrijft en niet aan journalistiek doet; een verbod is daarom gerechtvaardigd.' Het etiket desinformatie wordt te pas en te onpas gebruikt om informatiebronnen af te sluiten. Een verbod of censuur van culturele uitingen heeft inmiddels 'een wonderlijke respectabiliteit gekregen en kan rekenen op opmerkelijk veel steun en begrip.' Het gevolg is, schrijft de Bruijn, 'dat een substantieel deel van de bevolking momenteel bevreesd is om frank en vrij een mening te geven, uit angst voor de sociale consequenties van een verkeerde opmerking.' En voor nuance is er weinig begrip. Je bent voor of tegen, aan deze kant of aan de andere kant.

Ongehoord

Sinds kort is het publieke omroepbestel uitgebreid met twee nieuwe omroepen: Zwart en Ongehoord Nederland. De laatste begon eind februari met Ongehoord Nieuws, een nieuws- en praatprogramma op lunchtijd. Het regende onmiddellijk klachten, zoveel dat de NPO-ombudsman Margo Smit al na drie uitzendingen een onderzoek is begonnen. 'Veel mensen die me schrijven, beginnen over onjuiste informatie, desinformatie, gebrek aan onpartijdigheid, en racisme. Ook is gezegd dat het de publieke omroep onwaardig is.' Een deel van de klachten gaat over de berichtgeving over de Russische invasie in Oekraïne. De klachten over racisme waren naar aanleiding van een fragment waarin asielzoekers werd gevraagd hoe ze aan hun fietsen kwamen en of ze die "met geld" hadden gekocht. De ombudsman zal nagaan in hoeverre de omroep de journalistieke code van de publieke omroep heeft geschonden. In die code staat dat journalistieke programma's van de omroep 'betrouwbaar, nauwkeurig en zorgvuldig, onafhankelijk, onpartijdig en onbevooroordeeld, en evenwichtig en pluriform moeten zijn.'

Ik kan me moeilijk voorstellen dat Ongehoord Nederland op alle punten voor de toets zal slagen. De omroep zet zich nadrukkelijk af tegen de bestaande omroepen ongeveer zoals Baudet zich afzet tegen de oudere politieke partijen. ON is een forum voor de stemmen rechts van de VVD die volgens de oprichters tot nu niet werden gehoord. Gasten in Ongehoord Nieuws komen van de PVV, Forum voor Democratie en de partij van Van Haga. Ook virusontkenners en complotdenkers mogen aanschuiven. Ze verkondigen allemaal ongestoord hun 'waarheden'. Maar het is de vraag wat de NPO daartegen kan doen.

Het ongemak van de nuance

In de oorlog sneuvelt de waarheid als eerste. En dat geldt natuurlijk voor beide partijen. Ook in de oorlog van Rusland tegen Oekraïne. Dus wie Zelensky meer krediet geeft dan Poetin zal er toch rekening mee moeten houden dat niet alles wat de regering van Oekraïne beweert ook op waarheid berust. Ik betwijfel of er bij de overweldigende solidariteit met underdog Oekraïne nog wel voldoende ruimte is voor deze relativering. 

Ook voor de achtergronden van de oorlog lijkt in deze spannende tijden minder ruimte dan voor de actuele ontwikkelingen, de opmars van het Russische leger, de bombardementen en de vluchtelingen. Historici worden verdrongen door militaire deskundigen. Velen hebben sinds de val van de Muur gewaarschuwd voor de gevolgen van de opmars van de NATO in oostelijke richting. De diplomaat George Kennan, architect van de Amerikaanse Koude Oorlogsstrategie zei in 1998: 'Ik denk dat de Russen geleidelijk nogal negatief zullen reageren en het zal hun beleid beïnvloeden. Ik denk dat het een tragische vergissing is. Hier was geen enkele reden voor. Niemand bedreigde iemand anders.' Maar de prioriteiten van de 'overwinnaars' van de Koude Oorlog lagen elders. Katharina Pistor schrijft dat het westen vanwege de bemoeienis met Rusland na de val van het communisme medeverantwoordelijk genoemd kan worden voor de recente ontwikkelingen. 'Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie 30 jaar geleden, overtuigden Amerikaanse economische adviseurs de Russische leiders om zich te concentreren op economische hervormingen en de democratie op een laag pitje te zetten – waar Poetin het gemakkelijk zou kunnen doven wanneer de tijd daar was.' En zo geschiedde.

Dergelijke stemmen worden ook wel gehoord in de Nederlandse media, maar ze roepen weerstand op in het in toenemende mate gepolariseerde openbaar debat. Het ongemak van de nuance komt wat mij betreft vooral voort uit de manifestatie van extreemrechtse groepen die het opnemen voor Poetin. Wie nu wijst op het aandeel van de VS en de NATO in de voorgeschiedenis van deze oorlog loopt het risico weggezet te worden als aanhanger van Baudet. Einde discussie. Ook vraagtekens bij de onvoorwaardelijke steun voor het huidige regime in Kiev kunnen, ondanks de stijgende corruptiecijfers, in de roes van de pro-Oekraïne stemming eenvoudig gesmoord worden. Nu even niet.

Ik voel me solidair met de slachtoffers van de misdaden van het Poetin-regime, zowel in Oekraïne als in Rusland. Juist daarom zou ik het complete verhaal van deze geschiedenis graag overeind willen houden. 

[foto: Mike Maguire CC]