De censuur van Meta

Het moederbedrijf van de sociale media platforms WhatsApp, Facebook en Instagram heeft de afgelopen weken stilletjes zo'n 50 accounts verwijderd of geblokkeerd die draaien om lhbti-, queer- of abortus-onderwerpen. Het gaat vooral om accounts in Europa en het Verenigd Koninkrijk, maar Meta heeft ook sites geblokkeerd gericht op vrouwen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Zoals Sex Talk Arabic een platform dat Arabischtalige content aanbiedt over seksuele en reproductieve gezondheid. Meta zegt dat de geblokkeerde accounts de regels van de platforms hebben overtreden, maar levert daarbij geen hard bewijs, zo meldt The Guardian op basis van een eigen inventarisatie. Het lijkt er veel op dat Meta een Trump-welgevallig censuurbeleid voert dat nu over de gehele wereld leidt tot beperkingen in het vrije verkeer van informatie. "Dit is, voor zover ik weet, minstens één van de grootste censuurgolven die we hebben gezien," zegt Martha Dimitratou, directeur van Repro Uncensored, een ngo die digitale censuur in kaart brengt tegen bewegingen op het gebied van gendergelijkheid, gezondheid en mensenrechten.

Onder de slachtoffers zit ten minste één Nederlands account, het Amsterdamse The Queer Agenda. Dat brengt nieuws over queer-feestjes en foto-exposities. Oprichter Jackie van Gemert zegt dat hun Instagram-account ineens geblokkeerd werd door Meta, zonder dat er uitleg gegeven werd over de reden. Niet veel later was het account zelfs helemaal verwijderd, net als het privé-account van Van Gemert en een van haar oud-collega's. De organisatie is daarmee ineens 11.000 volgers verloren. Van Gemert: "Je bent ineens je werk en de toegang tot je community kwijt." De organisatie heeft inmiddels een eigen website in de lucht, en denkt nu ook aan groepen op Signal, een non-profitconcurrent van WhatsApp. Dat zouden meer organisaties moeten doen. 

In sommige gevallen herstelt Meta de toegang weer voor organisaties die de blokkade aanvechten. Dan heet het dat de techniek voor het detecteren van volgens Meta regels foute content niet goed heeft gewerkt. Het is wel opvallend dat juist progressieve, emancipatoire organisaties daar het vaakst last van hebben.  Het Amsterdamse stadsbestuur zegt binnenkort met het Amerikaanse techbedrijf Meta in gesprek te gaan over het blokkeren van The Queer Agenda op sociale media en de bredere zorgen in de queer gemeenschap over het offline halen van accounts.   

Volgens Europarlementariër Kim van Sparrentak (GroenLinks/PvdA) is het zonder verdere waarschuwing blokkeren van accounts in strijd zijn met de verplichtingen van Meta onder de Digital Services Act (DSA). Dat is de Europese wet die twee jaar geleden is ingevoerd om een transparante en gelijkwaardige toegang voor gebruikers van sociale media te garanderen. De Europese Commissie lijkt echter nogal huiverig om de wet te handhaven. Volgens Van Sparrentak is de Commissie bang voor sancties van Trump.

Het onderliggende probleem is de macht van het geld bij de Big Tech bedrijven. Klassieke mediabedrijven hebben openbare redactionele statuten en er wordt gewerkt volgens professionele standaarden. De meeste media staan open voor kritiek en tonen zich gevoelig voor de publieke opinie. Big Tech bestaat uit monopolies waar uitsluitend het bedrijfsresultaat telt. De verwachting dat er met Meta te spreken valt over normen en waarden in het informatieverkeer lijkt me nogal naïef. Wetgeving en strikte handhaving kunnen helpen. Helaas ontbreekt daarvoor de expertise en ook de moed bij de meeste politici. Eind november stuurde Stichting Democratie en Media een brandbrief naar toenmalig informateur Sybrand Buma, ondertekend door vrijwel alle Nederlandse media, van de NOS tot de Volkskrant en van De Groene Amsterdammer tot RTL. In een interview met FTM zegt Nienke Venema, directeur van Democratie en Media ‘Nederland moet een enorme vuist maken in Brussel om ons medialandschap te beschermen.’. 

[beeld: logo van The Sex Talk Arabic, een van de door Meta getroffen organisaties]

Buigen voor Trump

 

Tot een jaar of vijf geleden kon je in Nederland voor de rechter gedaagd worden als je een buitenlands staatshoofd beledigde. Tenminste, als die op dat moment in Nederland op bezoek was. In 2020 is het desbetreffende artikel 118 lid 1 uit het Wetboek van Strafrecht gehaald. Dat artikel was in de plaats gekomen van een verderstrekkend verbod op de belediging van een 'bevriend staatshoofd' dat in 1978 is afgeschaft. 

Die afschaffing is terug te voeren op strafzaken over beledigingen van de Amerikaanse President Johnson. De kritiek dat Johnson een ‘moordenaar’ zou zijn wegens het door Amerika gevoerde Vietnambeleid, was verboden volgens artikel 117 van het Wetboek van Strafrecht. De vervolgingen voor beledigingen van de Amerikaanse president leidden tot maatschappelijke onvrede. Omdat ‘moordenaar’ niet mocht, scandeerde men tijdens Vietnam-demonstraties ‘Johnson molenaar’. In het parlement gaf minister Polak aan dat ‘artikel 117 niet is toegesneden op de moderne staatsrechtelijke situaties.’ 

Het verbod op het beledigen van een bevriend staatshoofd is eerder in de vorige eeuw een paar maal toegepast. De roman- en toneelschrijver Maurits Dekker is in 1938 veroordeeld tot een geldboete van 100 gulden omdat hij in het pamflet Hitler. Een poging tot verklaring de Duitse dictator een clown, leugenaar, harlekijn, koekebakker had genoemd. Tweede Kamerlid Lou de Visser. De Visser stond terecht omdat hij Rijkspresident Paul von Hindenburg de ‘grote slachter van 1914-1918’ die ‘honderdduizenden de dood in heeft helpen drijven’ zou hebben genoemd. In beide gevallen moest een veroordeling voorkomen dat de vriendschappelijke betrekkingen met andere, en dan met name sterkere, buitenlandse machten geschaad zouden worden. 

Een dergelijk motief lijkt ook een rol te spelen in een hedendaags geval van censuur bij de BBC in Engeland. De omroep heeft een lezing van Rutger Bregman op BBC4 van het net gehaald vanwege een passage waarin Bregman Trump "de meest openlijk corrupte president in de Amerikaanse geschiedenis" noemt. De BBC is al verwikkeld in een conflict met Trump, die met een rechtszaak dreigt over de montage van twee uitspraken in actualiteitenprogramma Panorama, rondom de aanval op het Capitool. Daarin werden Trumps uitspraken - gedaan met vijftig minuten ertussen - aan elkaar geplakt, waardoor het leek alsof hij in één adem aanwezigen tot geweld opriep. Vanwege deze laatste kwestie zijn al twee leidinggevenden opgestapt. Kennelijk is de BBC nu op zoek gegaan naar meer uitingen die Trump aanstoot zouden kunnen geven. 

De Britse premier Keir Starmer heeft verklaard dat hij een sterke en onafhankelijke BBC steunt, maar dat de publieke omroep wel "orde op zaken moet stellen". Trump heeft gedreigd met een miljardenboete. Als hij de rechtszaak doorzet zal de BBC dat uit het kijk- en luistergeld van de Britten moeten halen. Geen aantrekkelijk vooruitzicht voor de omroep die vaker onder vuur ligt. Maar ook Starmer heeft er belang bij dat dit conflict zo snel mogelijk wordt opgelost. Hij heeft het al moeilijk genoeg met zijn regering. Dus liever geen beledigingen meer van dit 'bevriende staatshoofd'. 

Columnisten aller landen: u bent gewaarschuwd. 

 

Een ongemakkelijke afzegging

De Erasmus Universiteit heeft vorige maand de lezing van de Frans-Israëlische socioloog Eva Illouz afgezegd. Het voelde 'niet comfortabel' volgens een meerderheid van het organiserende team. Illouz is als hoogleraar sociologie verbonden aan de Hebrew University in Jeruzalem en de École des hautes études en sciences sociales (EHESS) in Parijs. De Erasmus Universiteit had eerder de banden met de universiteit in Jeruzalem verbroken. Maar een individueel bezoek van een academicus is niet in strijd met de richtlijnen inzake relaties met de universiteit. Toch schrapte de organisatie de lezing van Illouz 'over romantische liefde en het kapitalisme', haar onderzoeksterrein. 

Eva Illouz is een als links bekend staande wetenschapper. Begin dit jaar werd haar in Israël een belangrijke prijs afgenomen vanwege vermeende 'vijandigheid' jegens haar land. Ze had een petitie ondertekend voor een onderzoek naar mogelijke oorlogsmisdaden van het Israëlische leger. In een interview door Bas Heijne in de NRC beklaagt Illouz zich nu over de afzegging door de Rotterdamse universiteit. Die ervaart ze als bijzonder pijnlijk. 'Als een rechtse Israëlische minister mij een prijs afneemt, is dat vanwege mijn mening, Maar bij het afzeggen van mijn lezing ging het niet om wat ik vind, maar puur om wat ik was, een Israëliër.' Dat laatste blijkt niet duidelijk uit de berichtgeving. De afzeggers hebben geen toelichting gegeven op hun ongemakkelijke gevoelens.  

 

Pijnlijk is het in elk geval wel, en dan vooral gezien het onderwerp waarover Illouz in Rotterdam zou komen spreken. Ze heeft een boek geschreven over de hedendaagse omgang met gevoelens onder de titel Explosieve moderniteit - hoe emoties onze tijd bepalen. Ook in het publieke debat. Illouz wijt die ongemakkelijke gevoelens die tot de afzegging van haar lezing hebben geleid met name aan een door emoties 'verziekte sfeer in het publieke domein'. 

Een publicatieverbod voor verkiezingspeilingen?

In landen zoals Frankrijk, Italië, Polen, Griekenland, Luxemburg en Cyprus is het verboden om vlak voor verkiezingen de resultaten van peilingen te publiceren. In Nederland staat een publicatieverbod opnieuw ter discussie. 'De verslaving aan peilingen wordt iedere ronde erger' schrijft Trouw. Deze krant vindt dat een verbod op publicatie in de slotfase van de campagne moet worden overwogen. 

Campagnestrateeg Marije Brinkhorst pleit in de NRC voor terughoudendheid in de laatste weken. 'Media verslaan de campagne met de peilingen als een paardenrace: wie ligt op kop? Wie valt terug? Redacties bepalen hun gastenlijst op basis van wie het goed doet in de peilingen. Bij televisiedebatten worden partijen uitgenodigd die hoog staan in de peilingen. Het gevolg is een zelfversterkend mechanisme: wie in de peilingen stijgt, krijgt meer aandacht, groeit verder, en bepaalt zo de dynamiek van de hele campagne.' Want het band-wagon-effect leert ons al jaren: de meeste mensen willen bij de winnaar horen. Het gevolg is dat er niet of nauwelijks meer over de inhoud wordt gesproken. De show, de wedstrijd tussen koplopers trekt alle aandacht weg van de politieke thema's die het verschil zouden moeten maken. Brinkhorst: 'Laat de laatste week van de verkiezingen weer gaan over ideeën, waarden en plannen. Er is immers genoeg te bespreken over waar we als land naartoe willen. Niet over wie er toevallig die week in de lift zit.'

De peilers zijn het hier vanzelfsprekend niet mee eens. Peter Kanne, opinieonderzoeker bij Ipsos I&O vindt voorstellen voor een publicatieverbod getuigen van minachting voor de kiezer. 'Kiezers zijn geen kippen zonder kop. Kiezers gaan bij hun stemkeuze wel degelijk grotendeels af op de plannen en ideologie van partijen.' Hij wijst er op dat peilingen kiezers nuttige informatie kunnen geven bij het bepalen van hun stem. En dat geldt zeker voor diegenen die een strategische stem willen uitbrengen met het oog op de samenstelling van de regering na de verkiezingen. Het probleem is volgens Kanne hoe de peilingen door de media worden ingezet. Op Villamedia, de nieuwssite voor journalisten, schrijft Kim van Keeken dat journalisten hun verantwoordelijkheid op dit punt niet altijd even serieus nemen. De sensatie rond winnen en verliezen domineert de media, zeker in de laatste weken voor de verkiezingen. En dat drukt inhoudelijke informatie die relevant is voor het bepalen van een keuze naar de achtergrond. 

BBB-minister negeert grondwet

En weer zet de Nederlandse regering een stapje in de richting van een autoritaire staat. Demissionair minister van Onderwijs Gouke Moes (BBB) kondigde op tv aan dat hij zelf maatregelen zou nemen tegen een docent van de Radboud Universiteit als de universiteit dat niet zou doen. Docent sociale geografie Harry Pettit deed op X uitspraken waarin hij Hamas verdedigde. Zo zei hij dat het „tijd is om af te maken waar de Palestijnen op 7 oktober mee begonnen zijn”. Ook noemde hij de aanval van Hamas „een legitieme verzetsoperatie”. Volgens Moes begaat de universitair docent met dit soort uitingen strafbare feiten. De minister zei vorige week vrijdag in WNL-talkshow Café Kockelmann dat hij daarom wil dat de Radboud Universiteit aangifte doet tegen Pettit. Als de Nijmeegse universiteit dat niet doet, zou de minister zelf stappen zetten op de „escalatieladder”.Pettit heeft daarom nu zelf aangifte gedaan tegen de minister. Zijn advocaat zegt dat minister Moes met zijn uitspraken druk uitoefent op het Openbaar Ministerie en de uitingsvrijheid van zijn cliënt beperkt. „Dit ondermijnt niet alleen de rechtsstaat, de academische vrijheid en de vrijheid van meningsuiting, maar vormt bovendien een ambtsmisdrijf.”

De kans dat hieruit een grote kwestie groeit is klein. Moes' tijd als bewindspersoon is beperkt. Na de verkiezingen verdwijnt de BBB hoogstwaarschijnlijk als regeringspartij. Maar het is wel weer een waarschuwing dat er aan de extreemrechtse flanken weinig begrip is voor grondrechten en de wijze waarop een regering daarmee om moet gaan in een rechtsstaat. Dat geldt dus ook voor de partij die naam maakte als een club die opkomt voor boerenbelangen. 'Ik denk dat ik wel wat rechtser ben geworden', zegt Caroline van der Plas in een interview met de NRC. Dat is een understatement. De BBB heeft veel anti-islamstandpunten van de Wilders overgenomen. Schaamteloos nam Van der Plas onlangs de oproep over van een uit de hand gelopen extreemrechtse demonstratie tegen asielzoekers. En ze verdedigt op alle mogelijke manieren de oorlogsmisdaden van Israël in Gaza. Daarmee laat ze ook zien geen respect te hebben voor het internationaal recht. De partij wil zelfs de grondwet aanpassen: de in artikel 90 beschreven inzet van Nederland voor de internationale rechtsorde moet van BBB worden uitgebreid met de zinsnede ‘met inachtneming van het Nederlands belang’. 

Dat een BBB-minister een loopje neemt met de vrijheid van meningsuiting mag dus geen verrassing heten. Dat hij niet openlijk door zijn collega's is teruggeroepen is verontrustend. De afbraak van de democratische rechtsstaat verloopt in kleine stapjes, zo leert de geschiedenis. Dat betekent dat alle verkeerde stapjes, hoe onaanzienlijk ook, opgemerkt en geadresseerd moeten worden. Wie ze zonder meer voorbij laat gaan neemt een groot risico. 

 [Foto: Caroline van der Plas. Roel Wijnants CC]

 

Is het denken nog vrij?

De maatschappelijke ruimte in Nederland neemt af, schrijft het College voor de Rechten van de Mens in zijn jaarrapportage. Het zijn nogal algemene bewoordingen waarin het College een probleem signaleert dat zich de afgelopen tijd in verschillende vormen heeft gemanifesteerd. En geheel terecht aanleiding is voor zorgen over de Nederlandse rechtsstaat en de handhaving van mensenrechten. 

Het College baseert zich op onderzoek waaruit blijkt dat een overgrote meerderheid van maatschappelijke organisaties vindt dat de situatie voor het maatschappelijk middenveld in het algemeen in Nederland de afgelopen twee jaar is verslechterd. 'Politici spreken bijvoorbeeld soms in stigmatiserende taal over maatschappelijke organisaties (...) In andere landen is gebleken dat dit soort stigmatisering een begin kan zijn van het nemen van maatregelen die de maatschappelijke ruimte schaden. Ook doet de overheid wetsvoorstellen die het demonstratierecht zouden kunnen inperken. Er worden wetsvoorstellen aangenomen met zodanig open normen dat er ruimte ontstaat voor willekeur en politieke motivatie bij het verminderen van de vrijheid van maatschappelijke organisaties. De maatregelen die gesignaleerd worden, hebben vooral invloed op organisaties die zich plegen uit te spreken tegen overheidsbeleid.'

Dit schreef het College in augustus. Bij de Algemene Beschouwingen van de Tweede Kamer werd dit signaal nog eens bevestigd door een motie van een rechtse meerderheid van VVD, FVD, SGP, PVV, BBB en JA21 die 'in navolging van de Verenigde Staten' de regering oproept ‘antifa’ als terroristische groep aan te merken. 'Onpraktisch, onuitvoerbaar en ondemocratisch' schreef terrorisme-expert Beatrice de Graaf in de NRC. En ter toelichting van het laatste: 'rechtse populisten kunnen nu de ongrijpbaarheid van de categorie Antifa gebruiken om vermeende politieke tegenstanders monddood te maken. Terrorisme is immers één van de meest gevaarlijke begrippen in handen van de overheid, want het geeft de mogelijkheid om vergaande maatregelen te nemen (...). Met deze motie wordt het net veel wijder uitgegooid, waarbij de grens tussen denken en doen, overtuigingen en daden vervaagt, en politieke tegenstanders uitgeschakeld kunnen worden.'

Andere tijden

Terwijl in de media dezer dagen heftige debatten worden gevoerd over de vrijheid van meningsuiting van het Britse punkrapduo Bob Vylan las ik de biografie van Hugo Brandt Corsius 'Ik heb nog nooit gelogen' geschreven door Elsbeth Etty. Brandt Corstius was een vlijmscherpe columnist die onder de pseudoniemen Stoker, Piet Grijs, Raoul Chapkis, Maaike Helder, Jan Eter en Battus (om er een paar te noemen) in de tweede helft van de vorige eeuw schreef in (o.a.) Vrij Nederland, De Volkskrant en de NRC. Hij nam geen blad voor de mond, provoceerde iedereen en schold op alle gezagsdragers, vooral die van christelijke huize. De 'protestantse piemel' Barend Biesheuvel moest in 1971 als kabinetsformateur met een krachtig 'godverdomme' begroet worden. Koningin Beatrix noemde hij eens een 'opgeblazen fietsband', prins Bernhard had volgens hem een spoor van venerische ziektes achtergelaten in Zuid-Amerika. Lubbers noemde hij een zwendelaar. Zijn minister van Financiën Ruding vergeleek hij met Eichmann. Dat laatste was voor collega Brinkman van Cultuur in 1984 aanleiding om hem de P.C. Hooftprijs 'voor zijn hele oeuvre' te weigeren. Brandt Corstius kreeg hem in 1987 alsnog toen de Nederlandse staat de de P.C. Hooftprijs als officiële staatsprijs had losgelaten. Maar verder kwam Brandt Corstius overal mee weg (klaagde de Telegraaf). Er werd ondanks herhaalde aandrang geen strafvervolging tegen hem ingezet voor belediging of majesteitsschennis. De kranten waar hij voor schreef bleven zijn columns publiceren. Het waren andere tijden.