Een herhaling van symbolische wetgeving

Twintig jaar geleden diende de toenmalige minister van Justitie Piet Hein Donner (CDA) een wetsontwerp in voor het strafbaarstellen van het verheerlijken van terrorisme. Na vele kritische reacties, met name ook uit de juridische hoek verdween het voorstel van tafel. In 2008 schreef Donner's opvolger Hirsch Ballin (CDA): "Uit adviezen is gebleken dat het draagvlak voor strafbaarstelling van "apologie" in de rechtspraktijk niet groot is en dat het lastig is eventuele strafbaarstelling zodanig vorm te geven dat deze voldoende precies is zowel voor de rechtsgenoten als voor de rechtspraktijk, EVRM-proof is, voldoet aan de legaliteitsvereiste en ook nog relevante toegevoegde waarde heeft." Het was -anders gezegd- niet meer dan symboliek in een tijd waarin politici met voorstellen voor terrorismebestrijding goede sier wilden maken. 

Ook op zoek naar een punt om te scoren haalde CDA-fractievoorzitter Sybrand Buma in 2014 het oud idee van partijgenoot en voormalig minister Donner weer van stal: verbied het verheerlijken van geweld. Hij kreeg er weinig steun voor, ook niet van VVD-minister Opstelten, doorgaans een hardliner op dit punt. Die vond dat de Nederlandse wet al voldoende mogelijkheden heeft om opruiing en haatzaaien aan te pakken. 

Meer dan tien jaar later komt demissionair VVD-minister van Justitie David van Weel nu opnieuw met een vergelijkbaar wetsontwerp tegen terrorismeverkeerlijking. De internetconsultatie over het ontwerp leverde 8500 reacties op. Critici vrezen dat het plan naar het voorbeeld van Duitsland en het Verenigd Koninkrijk gebruikt kan worden om vreedzame demonstranten op te pakken. Daarbij wordt gedacht aan demonstranten tegen Israël die leuzen roepen die geassocieerd zouden kunnen worden met Hamas. En Hamas is officieel een terroristische organisatie. De wet is buitengewoon vaag over welke uitspraken er precies onder vallen. Wat is verheerlijken? Wanneer mag een organisatie terroristisch genoemd worden? Ook wanneer je niet aanzet tot haat of geweld, kun je onder deze strafbaarstelling vallen. De straf kan oplopen tot drie jaar gevangenis of een geldboete.

Vrijheid van meningsuiting in de raadszaal

Twee weken geleden brak er tumult uit in de Utrechtse raadszaal toen een motie voor een boycot van Israël door een nipte raadsmeerderheid werd verworpen. Burgemeester Sharon Dijksma (foto) probeerde zelf de orde te herstellen zodat de raadsvergadering voortgezet zou kunnen worden. Dat lukte met moeite, ze kwam zelf in een bedreigende situatie terecht. Dijksma's motief was politie-optreden in de raadszaal te voorkomen. Het verstoren van een raadsvergadering is in principe strafbaar. Dijksma vindt zelf ook dat de demonstranten veel te ver gingen. Maar ze koos er op dat moment intuïtief voor om zelf in te grijpen.  'Ze liet zien wat het tegengif is tegen politieke hysterie' schreef Abdelkader Benali in Trouw. 'Door haar opstelling gaf ze een lesje crisismanagement waarin niet de persoon maar de zaak voorop staat.' Hij vond haar optreden terecht 'verfrissend omdat ik gewend ben geraakt dat politici, vooral die ter rechterzijde, bij het kleinste steentje in de schoen meteen al moord en brand schreeuwen.' Zoals het optreden van Dijksma nu in het rechtse Wynia's Week aan de hand van allerlei wetsartikelen wordt veroordeeld. Met grote woorden: de burgemeester heeft de rechtsstaat ondermijnd!  

Uiteindelijk gaat de Gemeente alsnog aangifte doen tegen een paar mensen die geweld hebben gebruikt. "Wij begrijpen de emotie, niet de agressie", zegt Dijksma. Een heel verstandige benadering. En emotie moet je niet direct met de wapenstok of het strafrecht tegemoet treden. 

Geheime ambtsberichten

Een onderdeel van 'het strengste asielbeleid ooit' dat nog weinig aandacht heeft gekregen is het besluit van het kabinet om ambtsberichten over de veiligheid van herkomstlanden van asielzoekers niet langer openbaar te maken. Het idee van de coalitie is dat asieladvocaten en mensensmokkelaars misbruik maken van de ambtsberichten; zij zouden asielzoekers hun vluchtverhaal erop laten afstemmen. 

Sinds dit besluit in mei zonder enig overleg met de Kamer is genomen heeft de rechter in twee gevallen de overheid al op de vingers getikt. In het beroep dat een Syrische asielzoeker heeft aangespannen tegen het ministerie van Asiel en Migratie heeft de rechter bepaald dat het ambtsbericht over Syrië openbaar moet worden gemaakt. De rechtbank in Amsterdam heeft kort daarna geoordeeld dat de afwijzing van een asielaanvraag van een man uit Jemen onvoldoende zorgvuldig tot stand is gekomen, mede doordat geheime ambtsberichten zijn gebruikt die niet met de rechtbank zijn gedeeld. 

De ambtsberichten van het Ministerie van Buitenlandse Zaken zijn erg belangrijk voor asielzoekers. Ze vormen de basis voor beslissingen van de IND. Voor advocaten zijn deze berichten onmisbare bronnen om gerechtelijke procedures tegen de IND te voeren. Wil Eikelboom, voorzitter van de Vereniging van Asieladvocaten Nederland: 'Als je ambtsberichten geheim houdt ga je besluiten nemen op basis van geheime informatie en krijg je dus een soort geheim proces, waarbij de asielzoeker niet de toegang heeft tot de informatie die de minister wel heeft.' De correctie van de rechter op het regeringsbesluit is dus niet zo vreemd. Daarmee wordt het kafkaiaanse perspectief van geheime processen in de kiem gesmoord. 

Kruiperigheden en tegenspraak

Het opmerkelijkste feit van de afgelopen NAVO-top was niet het besluit om de bewapeningsuitgaven drastisch te verhogen. We wisten dat dat ging gebeuren. Opmerkelijker was de manier waarop Rutte, Schoof, Willem-Alexander en vele anderen bereid waren voor Trump te knielen, hem stroop om de mond te smeren en hem te behandelen als een groot kind dat tevreden gesteld moet worden om te voorkomen dat hij stennis zou gaan schoppen. Alles ter wille van de welbehagen van koning Donald. In Nieuwsuur vroeg Eelco Bosch van Rosenthal, toch bepaald geen journalist die zijn mening uitvent, of het sms'je van Rutte waarin hij Trump de hemel in prees niet 'kruiperig' genoemd kon worden. 

Het lijkt op een middeleeuwse sprookje waarin de hofhouding alles doet om het de koning naar de zin te maken en alles nalaat wat zijn boosheid op zou kunnen wekken. Maar het is 2025 en we leven in een democratie die het feodalisme achter zich heeft gelaten; althans dat was toch de bedoeling. Helaas zien we de afgelopen jaren een trend richting autoritair leiderschap van 'grote kinderen' die met hulp van uitgekiende en kostbare mediacampagnes de macht weten te veroveren waarna ze zich alleenheerser wanen. En een van de kenmerken van zo'n alleenheerser is dat hij net als zijn pre-moderne voorgangers geen enkele tegenspraak duldt. 

Het huidige hoofd van de Nederlandse hofhouding, premier Dick Schoof, heeft zich tegenover Trump laten kennen als iemand die deze trend zeker niet gaat keren. Hij zat naast de president toen die op een persconferentie uitviel naar journalisten. 'Over de berichtgeving van The New York Times en CNN: dat het Amerikaanse bombardement van vorige week op Iran de nucleaire installaties daar niet zo zwaar zou hebben beschadigd als de bedoeling was. Trump noemt ze „fake media”, de journalisten zijn volgens hem „disgusting and really horrible groups of people”.' 

Schoof zit ernaast en zegt niets. Nu zou je dat misschien nog kunnen verdedigen met respect voor een gast die je de vrijheid gunt er het zijne van te zeggen. Maar Schoof weigert ook buiten het gehoor van Trump diens scheldpartij te veroordelen. Hij komt niet verder dan:  'Ík zou nooit zo met de pers omgaan, en daar gaat het voor mij om. Ik laat me niet op zo’n manier uit (...) Wat Trump zegt gaat over de Amerikaanse context en dat láát ik ook daar en daarom heb ik me er niet mee bemoeid.' Maar het gaat hier natuurlijk niet om een puur Amerikaanse binnenlandse aangelegenheid. De manier waarop Trump met de pers omgaat is ook relevant voor bondgenoten die hem de hemel inprijzen zoals Nederland. Al was het maar om geen verkeerde suggesties te wekken. 

Schoof had moeten zeggen dat het een president van een in principe nog steeds als democratisch beschouwd land niet past om zo tegen de pers te keer te gaan. De berichtgeving waar Trump zich aan stoorde laat juist de waarde van de vrije pers zien: tegenwicht bieden tegen de almacht van de staat die niet de hele waarheid vertelt. Als Schoof, zoals hij zegt de persvrijheid liefheeft had hij niet alleen afstand moeten nemen van de terminologie van Trump. Hij had duidelijk moeten maken dat de door Trump aangevallen media precies doen wat ze in een democratie behoren te doen: tegenspraak leveren. Wie dat niet weet te waarderen verzaakt aan een van de belangrijkste waarden van ons politieke systeem. 

 [illustratie: Wendy Lefkowich CC]

Persvrijheid beschermen

In de jaarlijkse Persvrijheidsindex van RSF (Reporters Sans Frontières) staat Nederland dit jaar op de derde plaats. Geen reden om ons zorgen te maken, dus. Lijkt het. Maar toch. De vrijheid van de media blijft waakzaamheid vereisen. Die vrijheid is namelijk afhankelijk van een context van de democratische rechtsstaat die in toenemende mate onder druk staat. Vrije media passen in een democratische cultuur. Maar wat gebeurt er als de politieke cultuur steeds meer onder invloed komt te staan van autoritaire, illiberale tendensen? Het kan snel afgelopen zijn met de persvrijheid zoals Hongarije laat zien. En dan de VS, al tachtig jaar cultureel, economisch en politiek hét grote voorbeeld voor Nederland. Direct na de start van de tweede termijn van Trump schreef  Katherine Jacobsen van het Comité ter Bescherming van Journalisten (CPJ): "Het is voor journalisten steeds moeilijker om hun werk goed te doen. Als dit zo doorgaat, dan zou Amerika het nieuwe Rusland kunnen worden."

De NVJ (Nederlandse Vereniging van Journalisten) vindt in reactie op de Persvrijheidsindex dat er geen reden is voor een juichstemming. 'De publieke omroep krijgt te maken met ingrijpende bezuinigingen. Journalisten hebben in toenemende mate te maken met geweldsincidenten, schadelijke politieke retoriek en juridische intimidatie (SLAPP-zaken). Er zijn zorgen over de mediaconcentratie in Nederland en de toegang tot informatie.' De huidige -inmiddels demissionaire- regering kan niet beschouwd worden als actieve beschermer van de vrijheid in de media. De openbaarheid van informatie wordt eerder tegengewerkt dan bevorderd, zoals bijvoorbeeld bleek bij de weigering van BBB-minister Wiersma om emissiegegevens van boeren openbaar te maken. De NVJ is voorts bezorgd over het toenemend aantal bedreigingen van journalisten. In totaal hebben in 2024 journalisten 249 keer melding gedaan van een incident bij PersVeilig, tegenover 218 keer in 2023 en 198 keer in 2022.

Het is allemaal onderdeel van de gure politieke wind die ook in Nederland is gaan waaien. Rechtse en extreemrechtse politici bevorderen een antidemocratische stemming waar de vrije pers en de vrijheid van meningsuiting het slachtoffer van worden. Belangengebonden digitale media winnen terrein. Het vertrouwen in de klassieke, onafhankelijke media staat op het spel. Het tegenwicht moet volgens Wytse Vellinga, coördinator journalistieke verantwoording bij de Ombudsman voor de Publieke Omroepen, gevonden worden in actief werken met de journalistieke ethische codes. En dat dan ook laten zien. En niet alleen als het een keer fout is gegaan, maar standaard als verantwoording van een betrouwbare werkwijze. 'De journalistiek moet niet wachten op regulering van buitenaf, maar moet zelf transparanter zijn over de journalistieke werkwijze en ruimte creëren voor zelfreflectie.' 

Openheid, bereidheid om verantwoording af te leggen en zelfreflectie: precies die kenmerken ontbreken bij extreemrechts en juist daarom kunnen ze als wapen ingezet worden om antidemocratische politieke tendensen te bestrijden. 

 [foto: Joe Brusky CC]

Zorgen over de ontwikkeling van AI

AI maakt onze blik op de wereld kleiner, lezen we op Sargasso. AI put uit bij elkaar geveegde, bestaande kennis. Kennis die achter ons ligt en dus per definitie nooit iets nieuws op zal leveren. Melanie Mitchell, een autoriteit op het gebied van intelligentie, AI en complexiteit, ziet nog iets anders: de nieuwste chatbots zijn getraind op het ‘pleasen’ van gebruikers. Dat maakt mensen „kwetsbaar voor manipulatie”, zegt ze in een interview met de NRC.

Mitchell deed onderzoek naar de prestaties van ChatGPT. Ze herhaalde met een paar kleine wijzigingen eerder onderzoek waarbij ChatGPT op een intelligentietest beter scoorde dan bachelor psychologiestudenten en kwam tot andere resultaten. Dat had volgens haar te maken met het feit dat AI analogieën niet begrijpt. ‘Opvallend genoeg deden de oudere chatbots het in ons onderzoek iets beter dan de nieuwere.’ Mitchell vermoedt dat dat komt ‘omdat nieuwere versies nóg meer getraind zijn op het pleasen van mensen. Omdat die het zo graag goed willen doen, althans, daarop getraind zijn, zouden juist eerder fouten kunnen ontstaan.’

Mitchell maakt zich grote zorgen over deze ontwikkeling. ‘AI’s zijn getraind om gebruikers voortdurend te bevestigen en positief aan te moedigen, terwijl wij mensen juist geëvolueerd zijn om daar gevoelig voor te zijn. Er zijn zelfs voorbeelden van gebruikers van de technologie die in een psychose belandden doordat een AI klakkeloos meeging in waanbeelden. Maar ook kunnen bedrijven met behulp van hun AI’s mensen ertoe verleiden om bepaalde producten te kopen of te stemmen op een bepaalde partij.’

Ontslag vanwege politieke standpunten

Nouraldin Alsweirki, een Palestijnse softwareontwikkelaar uit Gaza werkte als kennismigrant najaar 2023 voor het Nederlands bedrijf Speakap. Hij werd ontslagen vanwege de steun die hij op LinkedIn uitsprak voor het Palestijnse recht op verzet tegen de Israëlische bezetting. Volgens het bedrijf zorgde zijn standpunten voor een 'onveilige werkomgeving'. Op 1 juni 2024 stelde het College voor de Rechten van de Mens hem in het gelijk, en in november 2024 oordeelde de rechtbank van Amsterdam dat Speakap zich schuldig heeft gemaakt aan discriminatie op basis van politieke overtuiging. Het bedrijf moet Alsweirki 45 duizend euro schadevergoeding betalen voor onrechtmatig ontslag en de emotionele schade die hij hierdoor heeft geleden. 

Kort nadat de oorlog in Gaza begon werd het huizenblok van zijn familie in Gaza door Israëlische bombardementen weggevaagd. ‘Het lichaam van mijn opa vonden ze pas na dagen zoeken terug onder het puin. Ook mijn oma en oom waren vermoord,’ vertelde hij aan De Volkskrant. Zelf woont Alsweirki op dat moment in Turkije. Terwijl hij zich opmaakt voor zijn verhuizing naar Nederland, uit hij in tal van berichten op LinkedIn zijn woede over het Israëlische optreden. ‘To hell with Israel, to hell with the occupation, free Palestine’, schrijft hij onder meer. ‘I stand against the occupying aggressor, long live the resistance.’

Het European Legal Support Center (ELSC), een organisatie die juridische bijstand verleent aan mensen die opkomen voor Palestijnse rechten heeft begin 2025 al 45 meldingen gekregen van mensen die in Nederland te maken kregen met dergelijke repressie op de werkvloer nadat ze steun hadden betuigd aan Palestina. De organisatie verzamelt schendingen van rechten van Palestijnen in heel Europa en heeft deze week een database gelanceerd met om te beginnen 766 gevallen in Duitsland: censuur en surveillance; demonstratieverboden en arrestaties; disciplinaire maatregelen en schorsingen op de werkvloer; financiële repercussies en bankbeperkingen; repressieve wetgeving zoals anti-BDS-moties; pesterijen en intimidatie, tot bedreigingen van het burgerschap en de immigratiestatus. 'Een topje van de ijsberg', zegt het ELSC.