Mogen politici meer?

                                                                      

Het OM in Amsterdam heeft de aangiftes tegen Mona Keijzer wegens haar uitlatingen in de talkshow Sophie & Jeroen van 17 mei 2024 geseponeerd. Ze gaf een toelichting op het hoofdlijnenakkoord van de nieuwe coalitie waarin een streng asielbeleid staat aangekondigd. Nieuwkomers zouden bij de inburgering meer moeten worden geconfronteerd met wat er tijdens de Holocaust met joden is gebeurd. Onder hen zijn immers veel mensen uit islamitische landen en, zei Keijzer, ,,We weten dat daar Jodenhaat bijna onderdeel is van de cultuur.” Ook na kritiek, van onder andere Arnon Grunberg, bleef Keijzer bij haar uitspraak. Ze maakte wel haar excuus en zei dat ze niet alle moslims bedoelde. Later verwees ze naar de reacties in islamitische landen op de moordpartij door Hamas op 7 oktober 2023 en naar uitspraken van de socioloog Ruud Koopmans.

Zestien mensen deden aangifte wegens groepsbelediging. Het OM heeft geconcludeerd dat de uitingen in beginsel strafbaar zijn, maar dat een strafrechtelijke vervolging van de politicus in dit geval in strijd is met de vrijheid van meningsuiting. 'Het OM is van oordeel dat de uitlatingen die door Keijzer zijn gedaan op zichzelf beledigend zijn over een groep mensen wegens ras en godsdienst en, ook in de context van het publieke debat, onnodig grievend zijn. Keijzer heeft naar het oordeel van het OM onvoldoende verantwoordelijkheid genomen om te voorkomen dat haar uitingen die zij in de talkshow Sophie & Jeroen heeft gedaan zouden aanzetten tot onverdraagzaamheid.'

De zaak is geseponeerd omdat volgens het OM het strafrecht ultimum remedium is. Vervolging van de politicus zou een chilling effect kunnen hebben op de uitingsvrijheid. En Keijzer moet voldoende vrijheid gegund worden om de plannen van de coalitie uit te leggen zonder bang te hoeven zijn voor strafrechtelijke gevolgen. 

Alles goed en wel, maar dit roept de vraag op in hoeverre politici anders behandeld mogen worden dan gewone burgers.

Dit een kwestie van balans tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. Keijzer toonde zich naar mijn mening onverantwoordelijk door met haar stellingname de haat tegen moslims aan te wakkeren. Moet haar dat als publiek persoon gegund worden? Juist als politicus, zou je ook kunnen zeggen, moet ze op haar woorden letten. Kennelijk koos ze er in dit geval voor het voorbeeld van de leider van de grootste coalitiefractie te volgen. De heel bewust gekozen termen duiden er op dat ook Keijzer wel dacht weg te komen met 'cultuur' en 'niet alle moslims'. Maar haar uitspraak bevestigt natuurlijk eens te meer de bestaande discriminerende vooroordelen met als gevolg een verdere verharding van de tegenstellingen in de samenleving. Het lijkt mij geen verantwoorde omgang met de vrijheid die je als politicus hebt. Dat mag het OM best een keer laten weten door een toetsing aan het strafrecht mogelijk te maken.

De politiek van het woord

De Tweede Kamer hield hoorzittingen met de beoogde ministers voor het nieuwe kabinet-Schoof. Het experiment heeft gemengde reacties opgeroepen. De Kamerleden mochten vragen stellen, maar er was geen ruimte voor debat. De kandidaat-bewindslieden van de PVV kregen vooral vragen over uitspraken die ze in het verleden hebben gedaan. De meeste aandacht ging uit naar Marjolein Faber en Reinette Klever die doorgezaagd werden over hun eerder ingenomen standpunt ten aanzien van de 'omvolking'. De omvolkingstheorie draait om het idee dat door een bewuste strategie van een elite, immigranten en vooral mensen van kleur de "blanke" westerse cultuur verdringen. 

Faber nam afstand van de term vanwege de 'connotatie met het verleden'. Ze doelde daarbij op de omvolking die de nazi's in de jaren veertig nastreefden. Maar de complottheorie die extreemrechts nu verspreidt heeft een geheel andere inhoud. De nazi's streefden in het oosten naar 'Lebensraum' en daarvoor moesten slavische volken worden 'gegermaniseerd'. De omvolking die Baudet en zijn PVV-adepten aanhangen gaat over een bewuste strategie van de elite om het eigen volk 'te vervangen door Afrikanen en Arabieren', zoals de bedenker, Renaud Camus, jaren geleden voorspelde. De hedendaagse racisten hanteren een bedreigend, angstaanjagend concept om 'het volk' tegen 'de elite' op te zetten.

In de hoorzittingen en de publiciteit eromheen is de aandacht vooral uitgegaan naar het gebruik van het woord 'omvolking'. De kandidaat-ministers namen afstand van de term of gaven er een andere inhoud aan (een 'feitelijke demografische ontwikkeling' volgens Klever) en dat was dat. Maar, constateert Erik van Ree in de NRC, 'het gedachtegoed er achter blijft buiten schot'. 'De critici van de beoogd PVV-minister van Asiel en Migratie zijn ontevreden maar kunnen weinig uitrichten. Hun kritiek was immers overwegend gericht op de term ‘omvolking’, en de oorsprong daarvan, niet op de gedachte erachter. Ze zijn door Faber in de kuil geduwd die zij voor haar gegraven hadden.' Een gemiste kans voor de oppositie, vindt Van Ree.

Reclame als spiegel?

In het boek Wat mocht, wat mag, what's next schrijven Wilbert Schreurs en Doortje Smithuijsen over veranderende normen in de reclame. Reclame is een barometer van de tijdgeest. Als spiegel van verandering zien we via reclame de normen over goede smaak en fatsoen verschuiven, schrijven zij. Dat wordt duidelijk als we naar de jaren negentig kijken. De val van de Muur en de groei van de winsten in de neoliberale economie verleggen de grenzen. Reclamemakers kunnen zich meer permitteren. De angst voor negatieve effecten van reclames die voor sommige mensen te ver gaan is verdwenen. 

Het bekende voorbeeld is Benetton. Dat kledingbedrijf adverteert met foto's van maatschappelijk actuele thema's en gebeurtenissen. Er wordt geen kleding getoond, alleen de tekst 'United Colors of Benetton'. Voorbeelden: een priester en een non die elkaar kussen, een pasgeboren baby die bebloed en wel nog aan de navelstreng hangt, een shirt van een soldaat die in Bosnië heeft gevochten, een advertentie met een stervende aidspatiënt: het zijn uitingen die onmiskenbaar bedoeld zijn om te prikkelen.

En daar is het Benetton natuurlijk om te doen. Reclame is een kwestie van aandacht vragen, opvallen en emoties opwekken. Zo probeerde Mazda naar het voorbeeld van Benetton op te vallen en te prikkelen met het billboard met een close-up van een vrouw met een dichtgeslagen oog. In kleine letters staan, naast het oog, de verschillende kleuren van de nieuwe Mazda-modellen vermeld, met daaronder ‘United Colors of Mazda’.

De oorlog in Gaza 'slim omzeilen'

Een van de meest krampachtige en hoogst verontrustende reacties op het studentenprotest tegen de oorlog in Gaza komt uit een hoek waar je zoiets niet zou verwachten: de Universiteit voor de Humanistiek. Docent Rodante van der Waal schreef er over in Trouw. De Waal doceert 'dekoloniale theorie' en had in dat verband gesproken over het optreden van Israël in Gaza. Enkele studenten verweten haar antisemitisme nadat ze haar naam hadden aangetroffen onder een door duizenden zorgmedewerkers ondertekende petitie die opriep om het geweld te beëindigen. Vervolgens kreeg zij een mail van de onderwijsdirecteur die haar opdroeg 'het in mijn collegereeks niet meer te hebben over Palestina of Gaza. Mocht een student er toch nog naar vragen, dan moest ik het onderwerp ‘slim omzeilen’. De teksten van de alom gerespecteerde Palestijnse theoreticus Edward Said moesten van het curriculum af. De Palestijnse gastdocent moest ik afzeggen.' De Waal weigerde dat. De Universiteit trok daarop een eerdere toezegging voor voortzetting van haar betrekking in. 

De Universiteit wil 'om privacy-redenen' niet ingeaan op dat laatste punt. De genoemde Palestijnse filosoof Edward Said, schrijft de UvH, 'komt aan bod in curricula van de UvH, passend bij de leerdoelen van het betreffende vak.' Kennelijk dus niet bij het onderwerp dekolonisatie. Je zou je naast de vraag of ze daar Said wel gelezen hebben ook kunnen afvragen hoe het dan zit met de academische vrijheid als van hogerhand wordt bepaald welke literatuur een docent gebruikt. 

Studenten blijven demonstreren

De ME op de universiteit. Het gaat er heftig aan toe bij de demonstraties van studenten. Ze eisen dat de universiteit de banden verbreekt met Israëlische instellingen. Dat gebeurt niet. Het gerechtvaardigde doel dreigt langzamerhand te verdwijnen in een geweldspiraal van politie en relschoppers. De ME slaat vreedzame demonstranten van het universiteitsterrein op het Roeterseiland. Door activisten worden zinloze vernielingen aangericht. Vertegenwoordigers van de pers worden bij hun het werk gehinderd. Een domme, onvergeeflijke actie.

Dat deze protesten zo uit de hand lopen heeft alles te maken met het volstrekte onbegrip dat de autoriteiten laten zien inzake de groeiende afkeer van het geweld van Israël in Gaza. Er is werkelijk geen spoor te vinden van enige solidariteit met de bevolking van Gaza die dreigt te worden uitgehonderd en afgeslacht. De reactie van Rutte op de studentendemonstraties is tekenend. Hij belegde vandaag een overleg over toenemend antisemitisme. Met geen woord nam hij afstand van de genocide die zich in Gaza voltrekt. En zo reageren de meeste westerse leiders. 

Het misbruik van de beschuldiging van antisemitisme tegenover mensen die Israël veroordelen is pijnlijk. Alsof het Joodse volk als zodanig verantwoordelijk kan worden gehouden voor de misdaden van een regime. Het is een belediging van die vele Joden die zich van dat regime distantiëren. Maar afstand nemen van Netanyahu c.s. is te veel gevraagd. De banden met de Israëlische regering zijn in de loop der jaren kennelijk zo stevig gegroeid dat wat in het geval van Rusland na de inval in Oekraïne bij wet werd opgelegd -door sancties en het verbreken van alle betrekkingen- hier volslagen onmogelijk lijkt. 

'Licht is het beste medicijn tegen de donkere achterkamertjes'

Een groot deel van het archief van de Bijlmerramp van 1992 is onnodig lang geheim gehouden zegt het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (Acoi). De vliegramp met het Israëlische vrachtvoertuig dat op 4 oktober 1992 in de Bijlmer neerstortte kostte 43 mensen het leven. Tot op de dag van vandaag bestaan er bij nabestaanden vele onzekerheden. Volgens het Acoi draagt de openbaarheidsbeperking op het archief van de Raad voor de Luchtvaart tot 2068 bij aan de geheimzinnigheid en de beeldvorming. Het vertrouwen in de overheid wordt daardoor geschaad  Openbaarmaking van het grootste deel van het archief maakt het mogelijk dat mensen het handelen van de betrokken autoriteiten zelf kunnen beoordelen. Niet alle vragen zullen beantwoord kunnen worden, staat in het rapport Geen afgesloten hoofdstuk van het Adviescollege. Op voorhand dempt het rapport verwachtingen omtrent nieuwe informatie, bijvoorbeeld over de lading van het vliegtuig. Maar openbaarheid kan bij de nabestaanden de nog altijd sluimerende onrust wegnemen, volgens het Acoi. 'Licht is het beste medicijn tegen de donkere achterkamertjes.'

De aanpak van de ramp door de overheid is niet vlekkeloos verlopen, weten we uit eerdere pogingen meer duidelijkheid te krijgen over oorzaak en gevolg van de ramp. 'Er was weinig aandacht voor de menselijke kant van de ramp, die was vooral gericht op het technische aspect.' 'Dit heeft bijgedragen aan de mystificatie van de ramp en een groeiend wantrouwen over het overheidsoptreden'. Met name PvdA-Kamerlid Rob van Gijzel heeft zich na de ramp in de materie vastgebeten. In 2018 zei hij naar aanleiding van een onderzoek van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid: 'Veel betrokkenen van de Bijlmerramp hebben die gebeurtenis nog steeds niet verwerkt (…). En dat komt (…) uiteindelijk niet door het ongeval zelf, maar door hoe de overheid is omgegaan met de mensen in de Bijlmer. (…) Met louter technisch onderzoek neemt het wantrouwen van de slachtoffers (…) meestal juist toe.' Het is een leerpunt voor de overheid dat niet alleen geldt voor deze ramp. 

Lentekriebels

Seksuele voorlichting op school is altijd al een gevoelig onderwerp geweest. Er zijn ouders die er niets van willen weten. Ze vinden dat seksualiteit beter in gezinsverband besproken kan worden. Vorig jaar werd die gevoeligheid van ouders op de proef gesteld toen extreemrechtse onruststokers een lespakket van het Rutgers centrum onder vuur namen. Ongehoord Nieuws sprak over een ‘gifitige ideologie’. Thierry Baudet van Forum voor Democratie stelde vragen in de Tweede Kamer. En ook ouders lieten van zich horen. Veel onrust kwam door misinformatie. Ongenunaceerde en onware berichten op sociale media speelden een grote rol in een hetze tegen de Stichting Rutgers, de GGD's en de scholen die het lespakket gebruikten. Zo toonde Baudet in een filmpje een boek dat niet meer werd gebruikt. Ook de suggestie dat het programma verplicht zou zijn moest worden ontkend. Het leidde tot veel onrust op scholen en op sommige, met name christelijke, scholen werd het programma afgelast. 

Volgens het programma Pointer is er via de sociale media heel bewust een haatcampagne gevoerd tegen Rutgers. Het programma citeert een onderzoek van Trollrensics naar duizende tweets die vorig jaar maart aan de Week van de Lenkriebels waren gewijd. Onder de activisten was ook het duo Pieter Parlevliet en Huig Plug, eerder veroordeeld voor smaad en laster in de zaak over een zogenaamd 'pedofielennetwerk'. Een van de aanjagers van de campagne blijkt de stichting Gezin in Gevaar (onderdeel van het conservatief-katholieke Civitas Christiana). Zij keert zich al lang tegen thema’s als abortus, klimaatmaatregelen en asielbeleid.

Tips voor de media

Dit jaar was de ophef een stuk minder. Het thema was online weerbaarheid. In de onderbouw leerden de kinderen hoe ze veilig gebruik kunnen maken van sociale media en internet. In de bovenbouwgroepen leerden de kinderen hoe ze kunnen voorkomen dat ze onbedoeld naaktbeelden te zien krijgen. Er waren opnieuw discussies rond het lesprogramma, maar zonder veel aandacht voor extremistische complotdenkers. 

De Rutgers Stichting heeft nu naar aanleiding van haar ervaringen wel wat tips voor de media, vertelt Luc Lauwers aan Villamedia. Hij waarschuwt voor het zonder weerwoord doorgeven van de misinformatie van de complotdenkers. Vorig jaar legden de experts het in veel gevallen af tegen de verspreiders van onzin en onwaarheden. En er was vaak sprake van een 'false balance': 'een mening op Twitter van één persoon werd gelegd naast de wetenschappelijke kennis en ervaringen uit de praktijk die wij en onafhankelijke experts aandroegen. En dat wordt dan naast elkaar gepresenteerd alsof beide evenveel waarde zouden hebben.’ Lauwers komt vanuit zijn ervaringen tot de volgende zeer behartenswaardige aanbevelingen:

 • Dicht online gescheld en meningen niet dezelfde waarde toe als de kennis van een expertise­centrum en onafhankelijke wetenschappers.
• Maak geen verhaal over ophef op sociale media als het journalistiek niets toevoegt, daarmee versterk je de ophef alleen maar.
• Ga niet mee in de hetze van desinformatiecampagnes.