BBB-minister negeert grondwet

En weer zet de Nederlandse regering een stapje in de richting van een autoritaire staat. Demissionair minister van Onderwijs Gouke Moes (BBB) kondigde op tv aan dat hij zelf maatregelen zou nemen tegen een docent van de Radboud Universiteit als de universiteit dat niet zou doen. Docent sociale geografie Harry Pettit deed op X uitspraken waarin hij Hamas verdedigde. Zo zei hij dat het „tijd is om af te maken waar de Palestijnen op 7 oktober mee begonnen zijn”. Ook noemde hij de aanval van Hamas „een legitieme verzetsoperatie”. Volgens Moes begaat de universitair docent met dit soort uitingen strafbare feiten. De minister zei vorige week vrijdag in WNL-talkshow Café Kockelmann dat hij daarom wil dat de Radboud Universiteit aangifte doet tegen Pettit. Als de Nijmeegse universiteit dat niet doet, zou de minister zelf stappen zetten op de „escalatieladder”.Pettit heeft daarom nu zelf aangifte gedaan tegen de minister. Zijn advocaat zegt dat minister Moes met zijn uitspraken druk uitoefent op het Openbaar Ministerie en de uitingsvrijheid van zijn cliënt beperkt. „Dit ondermijnt niet alleen de rechtsstaat, de academische vrijheid en de vrijheid van meningsuiting, maar vormt bovendien een ambtsmisdrijf.”

De kans dat hieruit een grote kwestie groeit is klein. Moes' tijd als bewindspersoon is beperkt. Na de verkiezingen verdwijnt de BBB hoogstwaarschijnlijk als regeringspartij. Maar het is wel weer een waarschuwing dat er aan de extreemrechtse flanken weinig begrip is voor grondrechten en de wijze waarop een regering daarmee om moet gaan in een rechtsstaat. Dat geldt dus ook voor de partij die naam maakte als een club die opkomt voor boerenbelangen. 'Ik denk dat ik wel wat rechtser ben geworden', zegt Caroline van der Plas in een interview met de NRC. Dat is een understatement. De BBB heeft veel anti-islamstandpunten van de Wilders overgenomen. Schaamteloos nam Van der Plas onlangs de oproep over van een uit de hand gelopen extreemrechtse demonstratie tegen asielzoekers. En ze verdedigt op alle mogelijke manieren de oorlogsmisdaden van Israël in Gaza. Daarmee laat ze ook zien geen respect te hebben voor het internationaal recht. De partij wil zelfs de grondwet aanpassen: de in artikel 90 beschreven inzet van Nederland voor de internationale rechtsorde moet van BBB worden uitgebreid met de zinsnede ‘met inachtneming van het Nederlands belang’. 

Dat een BBB-minister een loopje neemt met de vrijheid van meningsuiting mag dus geen verrassing heten. Dat hij niet openlijk door zijn collega's is teruggeroepen is verontrustend. De afbraak van de democratische rechtsstaat verloopt in kleine stapjes, zo leert de geschiedenis. Dat betekent dat alle verkeerde stapjes, hoe onaanzienlijk ook, opgemerkt en geadresseerd moeten worden. Wie ze zonder meer voorbij laat gaan neemt een groot risico. 

 [Foto: Caroline van der Plas. Roel Wijnants CC]

 

Is het denken nog vrij?

De maatschappelijke ruimte in Nederland neemt af, schrijft het College voor de Rechten van de Mens in zijn jaarrapportage. Het zijn nogal algemene bewoordingen waarin het College een probleem signaleert dat zich de afgelopen tijd in verschillende vormen heeft gemanifesteerd. En geheel terecht aanleiding is voor zorgen over de Nederlandse rechtsstaat en de handhaving van mensenrechten. 

Het College baseert zich op onderzoek waaruit blijkt dat een overgrote meerderheid van maatschappelijke organisaties vindt dat de situatie voor het maatschappelijk middenveld in het algemeen in Nederland de afgelopen twee jaar is verslechterd. 'Politici spreken bijvoorbeeld soms in stigmatiserende taal over maatschappelijke organisaties (...) In andere landen is gebleken dat dit soort stigmatisering een begin kan zijn van het nemen van maatregelen die de maatschappelijke ruimte schaden. Ook doet de overheid wetsvoorstellen die het demonstratierecht zouden kunnen inperken. Er worden wetsvoorstellen aangenomen met zodanig open normen dat er ruimte ontstaat voor willekeur en politieke motivatie bij het verminderen van de vrijheid van maatschappelijke organisaties. De maatregelen die gesignaleerd worden, hebben vooral invloed op organisaties die zich plegen uit te spreken tegen overheidsbeleid.'

Dit schreef het College in augustus. Bij de Algemene Beschouwingen van de Tweede Kamer werd dit signaal nog eens bevestigd door een motie van een rechtse meerderheid van VVD, FVD, SGP, PVV, BBB en JA21 die 'in navolging van de Verenigde Staten' de regering oproept ‘antifa’ als terroristische groep aan te merken. 'Onpraktisch, onuitvoerbaar en ondemocratisch' schreef terrorisme-expert Beatrice de Graaf in de NRC. En ter toelichting van het laatste: 'rechtse populisten kunnen nu de ongrijpbaarheid van de categorie Antifa gebruiken om vermeende politieke tegenstanders monddood te maken. Terrorisme is immers één van de meest gevaarlijke begrippen in handen van de overheid, want het geeft de mogelijkheid om vergaande maatregelen te nemen (...). Met deze motie wordt het net veel wijder uitgegooid, waarbij de grens tussen denken en doen, overtuigingen en daden vervaagt, en politieke tegenstanders uitgeschakeld kunnen worden.'

Andere tijden

Terwijl in de media dezer dagen heftige debatten worden gevoerd over de vrijheid van meningsuiting van het Britse punkrapduo Bob Vylan las ik de biografie van Hugo Brandt Corsius 'Ik heb nog nooit gelogen' geschreven door Elsbeth Etty. Brandt Corstius was een vlijmscherpe columnist die onder de pseudoniemen Stoker, Piet Grijs, Raoul Chapkis, Maaike Helder, Jan Eter en Battus (om er een paar te noemen) in de tweede helft van de vorige eeuw schreef in (o.a.) Vrij Nederland, De Volkskrant en de NRC. Hij nam geen blad voor de mond, provoceerde iedereen en schold op alle gezagsdragers, vooral die van christelijke huize. De 'protestantse piemel' Barend Biesheuvel moest in 1971 als kabinetsformateur met een krachtig 'godverdomme' begroet worden. Koningin Beatrix noemde hij eens een 'opgeblazen fietsband', prins Bernhard had volgens hem een spoor van venerische ziektes achtergelaten in Zuid-Amerika. Lubbers noemde hij een zwendelaar. Zijn minister van Financiën Ruding vergeleek hij met Eichmann. Dat laatste was voor collega Brinkman van Cultuur in 1984 aanleiding om hem de P.C. Hooftprijs 'voor zijn hele oeuvre' te weigeren. Brandt Corstius kreeg hem in 1987 alsnog toen de Nederlandse staat de de P.C. Hooftprijs als officiële staatsprijs had losgelaten. Maar verder kwam Brandt Corstius overal mee weg (klaagde de Telegraaf). Er werd ondanks herhaalde aandrang geen strafvervolging tegen hem ingezet voor belediging of majesteitsschennis. De kranten waar hij voor schreef bleven zijn columns publiceren. Het waren andere tijden. 

Een herhaling van symbolische wetgeving

Twintig jaar geleden diende de toenmalige minister van Justitie Piet Hein Donner (CDA) een wetsontwerp in voor het strafbaarstellen van het verheerlijken van terrorisme. Na vele kritische reacties, met name ook uit de juridische hoek verdween het voorstel van tafel. In 2008 schreef Donner's opvolger Hirsch Ballin (CDA): "Uit adviezen is gebleken dat het draagvlak voor strafbaarstelling van "apologie" in de rechtspraktijk niet groot is en dat het lastig is eventuele strafbaarstelling zodanig vorm te geven dat deze voldoende precies is zowel voor de rechtsgenoten als voor de rechtspraktijk, EVRM-proof is, voldoet aan de legaliteitsvereiste en ook nog relevante toegevoegde waarde heeft." Het was -anders gezegd- niet meer dan symboliek in een tijd waarin politici met voorstellen voor terrorismebestrijding goede sier wilden maken. 

Ook op zoek naar een punt om te scoren haalde CDA-fractievoorzitter Sybrand Buma in 2014 het oud idee van partijgenoot en voormalig minister Donner weer van stal: verbied het verheerlijken van geweld. Hij kreeg er weinig steun voor, ook niet van VVD-minister Opstelten, doorgaans een hardliner op dit punt. Die vond dat de Nederlandse wet al voldoende mogelijkheden heeft om opruiing en haatzaaien aan te pakken. 

Meer dan tien jaar later komt demissionair VVD-minister van Justitie David van Weel nu opnieuw met een vergelijkbaar wetsontwerp tegen terrorismeverkeerlijking. De internetconsultatie over het ontwerp leverde 8500 reacties op. Critici vrezen dat het plan naar het voorbeeld van Duitsland en het Verenigd Koninkrijk gebruikt kan worden om vreedzame demonstranten op te pakken. Daarbij wordt gedacht aan demonstranten tegen Israël die leuzen roepen die geassocieerd zouden kunnen worden met Hamas. En Hamas is officieel een terroristische organisatie. De wet is buitengewoon vaag over welke uitspraken er precies onder vallen. Wat is verheerlijken? Wanneer mag een organisatie terroristisch genoemd worden? Ook wanneer je niet aanzet tot haat of geweld, kun je onder deze strafbaarstelling vallen. De straf kan oplopen tot drie jaar gevangenis of een geldboete.

Vrijheid van meningsuiting in de raadszaal

Twee weken geleden brak er tumult uit in de Utrechtse raadszaal toen een motie voor een boycot van Israël door een nipte raadsmeerderheid werd verworpen. Burgemeester Sharon Dijksma (foto) probeerde zelf de orde te herstellen zodat de raadsvergadering voortgezet zou kunnen worden. Dat lukte met moeite, ze kwam zelf in een bedreigende situatie terecht. Dijksma's motief was politie-optreden in de raadszaal te voorkomen. Het verstoren van een raadsvergadering is in principe strafbaar. Dijksma vindt zelf ook dat de demonstranten veel te ver gingen. Maar ze koos er op dat moment intuïtief voor om zelf in te grijpen.  'Ze liet zien wat het tegengif is tegen politieke hysterie' schreef Abdelkader Benali in Trouw. 'Door haar opstelling gaf ze een lesje crisismanagement waarin niet de persoon maar de zaak voorop staat.' Hij vond haar optreden terecht 'verfrissend omdat ik gewend ben geraakt dat politici, vooral die ter rechterzijde, bij het kleinste steentje in de schoen meteen al moord en brand schreeuwen.' Zoals het optreden van Dijksma nu in het rechtse Wynia's Week aan de hand van allerlei wetsartikelen wordt veroordeeld. Met grote woorden: de burgemeester heeft de rechtsstaat ondermijnd!  

Uiteindelijk gaat de Gemeente alsnog aangifte doen tegen een paar mensen die geweld hebben gebruikt. "Wij begrijpen de emotie, niet de agressie", zegt Dijksma. Een heel verstandige benadering. En emotie moet je niet direct met de wapenstok of het strafrecht tegemoet treden. 

Geheime ambtsberichten

Een onderdeel van 'het strengste asielbeleid ooit' dat nog weinig aandacht heeft gekregen is het besluit van het kabinet om ambtsberichten over de veiligheid van herkomstlanden van asielzoekers niet langer openbaar te maken. Het idee van de coalitie is dat asieladvocaten en mensensmokkelaars misbruik maken van de ambtsberichten; zij zouden asielzoekers hun vluchtverhaal erop laten afstemmen. 

Sinds dit besluit in mei zonder enig overleg met de Kamer is genomen heeft de rechter in twee gevallen de overheid al op de vingers getikt. In het beroep dat een Syrische asielzoeker heeft aangespannen tegen het ministerie van Asiel en Migratie heeft de rechter bepaald dat het ambtsbericht over Syrië openbaar moet worden gemaakt. De rechtbank in Amsterdam heeft kort daarna geoordeeld dat de afwijzing van een asielaanvraag van een man uit Jemen onvoldoende zorgvuldig tot stand is gekomen, mede doordat geheime ambtsberichten zijn gebruikt die niet met de rechtbank zijn gedeeld. 

De ambtsberichten van het Ministerie van Buitenlandse Zaken zijn erg belangrijk voor asielzoekers. Ze vormen de basis voor beslissingen van de IND. Voor advocaten zijn deze berichten onmisbare bronnen om gerechtelijke procedures tegen de IND te voeren. Wil Eikelboom, voorzitter van de Vereniging van Asieladvocaten Nederland: 'Als je ambtsberichten geheim houdt ga je besluiten nemen op basis van geheime informatie en krijg je dus een soort geheim proces, waarbij de asielzoeker niet de toegang heeft tot de informatie die de minister wel heeft.' De correctie van de rechter op het regeringsbesluit is dus niet zo vreemd. Daarmee wordt het kafkaiaanse perspectief van geheime processen in de kiem gesmoord. 

Kruiperigheden en tegenspraak

Het opmerkelijkste feit van de afgelopen NAVO-top was niet het besluit om de bewapeningsuitgaven drastisch te verhogen. We wisten dat dat ging gebeuren. Opmerkelijker was de manier waarop Rutte, Schoof, Willem-Alexander en vele anderen bereid waren voor Trump te knielen, hem stroop om de mond te smeren en hem te behandelen als een groot kind dat tevreden gesteld moet worden om te voorkomen dat hij stennis zou gaan schoppen. Alles ter wille van de welbehagen van koning Donald. In Nieuwsuur vroeg Eelco Bosch van Rosenthal, toch bepaald geen journalist die zijn mening uitvent, of het sms'je van Rutte waarin hij Trump de hemel in prees niet 'kruiperig' genoemd kon worden. 

Het lijkt op een middeleeuwse sprookje waarin de hofhouding alles doet om het de koning naar de zin te maken en alles nalaat wat zijn boosheid op zou kunnen wekken. Maar het is 2025 en we leven in een democratie die het feodalisme achter zich heeft gelaten; althans dat was toch de bedoeling. Helaas zien we de afgelopen jaren een trend richting autoritair leiderschap van 'grote kinderen' die met hulp van uitgekiende en kostbare mediacampagnes de macht weten te veroveren waarna ze zich alleenheerser wanen. En een van de kenmerken van zo'n alleenheerser is dat hij net als zijn pre-moderne voorgangers geen enkele tegenspraak duldt. 

Het huidige hoofd van de Nederlandse hofhouding, premier Dick Schoof, heeft zich tegenover Trump laten kennen als iemand die deze trend zeker niet gaat keren. Hij zat naast de president toen die op een persconferentie uitviel naar journalisten. 'Over de berichtgeving van The New York Times en CNN: dat het Amerikaanse bombardement van vorige week op Iran de nucleaire installaties daar niet zo zwaar zou hebben beschadigd als de bedoeling was. Trump noemt ze „fake media”, de journalisten zijn volgens hem „disgusting and really horrible groups of people”.' 

Schoof zit ernaast en zegt niets. Nu zou je dat misschien nog kunnen verdedigen met respect voor een gast die je de vrijheid gunt er het zijne van te zeggen. Maar Schoof weigert ook buiten het gehoor van Trump diens scheldpartij te veroordelen. Hij komt niet verder dan:  'Ík zou nooit zo met de pers omgaan, en daar gaat het voor mij om. Ik laat me niet op zo’n manier uit (...) Wat Trump zegt gaat over de Amerikaanse context en dat láát ik ook daar en daarom heb ik me er niet mee bemoeid.' Maar het gaat hier natuurlijk niet om een puur Amerikaanse binnenlandse aangelegenheid. De manier waarop Trump met de pers omgaat is ook relevant voor bondgenoten die hem de hemel inprijzen zoals Nederland. Al was het maar om geen verkeerde suggesties te wekken. 

Schoof had moeten zeggen dat het een president van een in principe nog steeds als democratisch beschouwd land niet past om zo tegen de pers te keer te gaan. De berichtgeving waar Trump zich aan stoorde laat juist de waarde van de vrije pers zien: tegenwicht bieden tegen de almacht van de staat die niet de hele waarheid vertelt. Als Schoof, zoals hij zegt de persvrijheid liefheeft had hij niet alleen afstand moeten nemen van de terminologie van Trump. Hij had duidelijk moeten maken dat de door Trump aangevallen media precies doen wat ze in een democratie behoren te doen: tegenspraak leveren. Wie dat niet weet te waarderen verzaakt aan een van de belangrijkste waarden van ons politieke systeem. 

 [illustratie: Wendy Lefkowich CC]