Het gevaar van desinformatie

De ophef over gevaarlijke desinformatie heb ik altijd met enige scepsis bekeken. Ten eerste omdat de betekenis niet altijd even duidelijk is. Gaat het om foute informatie, leugens, propaganda? Problematische communicatie, dat zeker, maar het uitroeien daarvan lijkt me een even grote opgave als, om maar eens een voorbeeld te noemen, het afschaffen van wat heet 'het oudste beroep van de wereld'. Vergeet het maar. 

De Nederlandse overheid waarschuwt voor desinformatie in de zin van 'onware, inaccurate of misleidende informatie die met opzet wordt gemaakt en verspreid om geld te verdienen of om een persoon, sociale groep, organisatie of land te schaden.' Het is daarom altijd belangrijk om kritisch te zijn op informatiebronnen. Mee eens. Maar - en dat is mijn tweede punt- daar hoort ook de waarschuwing bij dat dergelijke desinformatie in crisissituaties zoals oorlogen en gewapende conflicten deel uit maken van het wapenarsenaal van álle partijen. Die desinformatie komt niet alleen van de vijand. Ook in een oorlog mogen we hopen op onafhankelijke journalistiek om niet misleid te worden door eenzijdige propagandaverhalen. Veel ophef over desinformatie gaat uitsluitend over propaganda van de vijand. Het leidt niet zozeer tot kritische reflectie op berichtgeving alswel tot bevestiging van een negatief oordeel over 'onze tegenstanders'. 

Voor een kritische reflectie op berichtgeving en het detecteren van desinformatie dient men vooral te letten op achterliggende belangen. Wie brengt dit bericht om welke reden in omloop? Dan blijkt dat de Nederlandse overheid zelf ook vragen oproept op dit gebied. De NRC schreef vorige maand over een geheime 'denktank' van het ministerie van VWS die zich actief bezighield met het bestrijden van desinformatie rond de coronapandemie. In wiens belang was dat? Moet de overheid hier een actieve rol in spelen? Mogen ambtenaren meebeslissen over wat wel en wat niet als schadelijke desinformatie moet worden beschouwd? Veel vragen over een 'schimmige' operatie die de overheid op de rand van censuur heeft gebracht. Het lijkt alsof er in Den Haag niet goed is nagedacht over de lastige kanten van het verschijnsel 'desinformatie' waar iedereen de mond vol van heeft. Het zou beter zijn als de overheid de bestrijding van mogelijk schadelijke boodschappen van desinformatie overlaat aan een onafhankelijk, belangenloos instituut. 

De context van woorden

In een column over taal wijst Marc van Oostendorp er op dat de betekenis van woorden niet altijd eenduidig is. Dat breekt met name de juristen op die als geen ander precies willen zijn in hun taalgebruik. Je kunt de betekenis van een woord natuurlijk opzoeken in een woordenboek. Maar dat geeft niet altijd uitsluitsel. 'Het is nu juist een kenmerk van menselijke taal dat woorden altijd een wat vage betekenis hebben, waarvan de betekenis inderdaad eigenlijk grotendeels op een geheimzinnige manier door de context wordt bepaald.' 

En tot die context behooort bijvoorbeeld de cultuur van de taalgebruikers. Generatieverschillen leveren ook verschillen op in taalgebruik. Taal is een levend ding en verandert in de loop van de tijd. Woordenboeken lopen in dat opzicht altijd achter. Allemaal redenen om de betekenis van woorden niet altijd als een absoluut gegeven op te vatten. Natuurlijk, een stoel is een stoel. Maar wat is een fascist? De betekenis die de een aan een woord hecht kan nogal verschillen van die van een ander. Lastig voor de onderlinge communicatie, maar bovenal buitengewoon ongemakkelijk voor een rechter die een uitspraak moet doen in zaken waar juist de woorden tellen: smaad, belediging, discriminatie, bedreiging.

Welke woorden in de rechtspraak als grensoverschrijdend worden beschouwd hangt af van de context en de individuele en maatschappelijke impact ervan. In het publieke debat ligt dat allemaal wat eenvoudiger. Dat loopt dan ook al snel vast op 'foute' woorden. Fout in de betekenis die de veroordelende partij er aan geeft.