Kruiperigheden en tegenspraak

Het opmerkelijkste feit van de afgelopen NAVO-top was niet het besluit om de bewapeningsuitgaven drastisch te verhogen. We wisten dat dat ging gebeuren. Opmerkelijker was de manier waarop Rutte, Schoof, Willem-Alexander en vele anderen bereid waren voor Trump te knielen, hem stroop om de mond te smeren en hem te behandelen als een groot kind dat tevreden gesteld moet worden om te voorkomen dat hij stennis zou gaan schoppen. Alles ter wille van de welbehagen van koning Donald. In Nieuwsuur vroeg Eelco Bosch van Rosenthal, toch bepaald geen journalist die zijn mening uitvent, of het sms'je van Rutte waarin hij Trump de hemel in prees niet 'kruiperig' genoemd kon worden. 

Het lijkt op een middeleeuwse sprookje waarin de hofhouding alles doet om het de koning naar de zin te maken en alles nalaat wat zijn boosheid op zou kunnen wekken. Maar het is 2025 en we leven in een democratie die het feodalisme achter zich heeft gelaten; althans dat was toch de bedoeling. Helaas zien we de afgelopen jaren een trend richting autoritair leiderschap van 'grote kinderen' die met hulp van uitgekiende en kostbare mediacampagnes de macht weten te veroveren waarna ze zich alleenheerser wanen. En een van de kenmerken van zo'n alleenheerser is dat hij net als zijn pre-moderne voorgangers geen enkele tegenspraak duldt. 

Het huidige hoofd van de Nederlandse hofhouding, premier Dick Schoof, heeft zich tegenover Trump laten kennen als iemand die deze trend zeker niet gaat keren. Hij zat naast de president toen die op een persconferentie uitviel naar journalisten. 'Over de berichtgeving van The New York Times en CNN: dat het Amerikaanse bombardement van vorige week op Iran de nucleaire installaties daar niet zo zwaar zou hebben beschadigd als de bedoeling was. Trump noemt ze „fake media”, de journalisten zijn volgens hem „disgusting and really horrible groups of people”.' 

Schoof zit ernaast en zegt niets. Nu zou je dat misschien nog kunnen verdedigen met respect voor een gast die je de vrijheid gunt er het zijne van te zeggen. Maar Schoof weigert ook buiten het gehoor van Trump diens scheldpartij te veroordelen. Hij komt niet verder dan:  'Ík zou nooit zo met de pers omgaan, en daar gaat het voor mij om. Ik laat me niet op zo’n manier uit (...) Wat Trump zegt gaat over de Amerikaanse context en dat láát ik ook daar en daarom heb ik me er niet mee bemoeid.' Maar het gaat hier natuurlijk niet om een puur Amerikaanse binnenlandse aangelegenheid. De manier waarop Trump met de pers omgaat is ook relevant voor bondgenoten die hem de hemel inprijzen zoals Nederland. Al was het maar om geen verkeerde suggesties te wekken. 

Schoof had moeten zeggen dat het een president van een in principe nog steeds als democratisch beschouwd land niet past om zo tegen de pers te keer te gaan. De berichtgeving waar Trump zich aan stoorde laat juist de waarde van de vrije pers zien: tegenwicht bieden tegen de almacht van de staat die niet de hele waarheid vertelt. Als Schoof, zoals hij zegt de persvrijheid liefheeft had hij niet alleen afstand moeten nemen van de terminologie van Trump. Hij had duidelijk moeten maken dat de door Trump aangevallen media precies doen wat ze in een democratie behoren te doen: tegenspraak leveren. Wie dat niet weet te waarderen verzaakt aan een van de belangrijkste waarden van ons politieke systeem. 

 [illustratie: Wendy Lefkowich CC]

Persvrijheid beschermen

In de jaarlijkse Persvrijheidsindex van RSF (Reporters Sans Frontières) staat Nederland dit jaar op de derde plaats. Geen reden om ons zorgen te maken, dus. Lijkt het. Maar toch. De vrijheid van de media blijft waakzaamheid vereisen. Die vrijheid is namelijk afhankelijk van een context van de democratische rechtsstaat die in toenemende mate onder druk staat. Vrije media passen in een democratische cultuur. Maar wat gebeurt er als de politieke cultuur steeds meer onder invloed komt te staan van autoritaire, illiberale tendensen? Het kan snel afgelopen zijn met de persvrijheid zoals Hongarije laat zien. En dan de VS, al tachtig jaar cultureel, economisch en politiek hét grote voorbeeld voor Nederland. Direct na de start van de tweede termijn van Trump schreef  Katherine Jacobsen van het Comité ter Bescherming van Journalisten (CPJ): "Het is voor journalisten steeds moeilijker om hun werk goed te doen. Als dit zo doorgaat, dan zou Amerika het nieuwe Rusland kunnen worden."

De NVJ (Nederlandse Vereniging van Journalisten) vindt in reactie op de Persvrijheidsindex dat er geen reden is voor een juichstemming. 'De publieke omroep krijgt te maken met ingrijpende bezuinigingen. Journalisten hebben in toenemende mate te maken met geweldsincidenten, schadelijke politieke retoriek en juridische intimidatie (SLAPP-zaken). Er zijn zorgen over de mediaconcentratie in Nederland en de toegang tot informatie.' De huidige -inmiddels demissionaire- regering kan niet beschouwd worden als actieve beschermer van de vrijheid in de media. De openbaarheid van informatie wordt eerder tegengewerkt dan bevorderd, zoals bijvoorbeeld bleek bij de weigering van BBB-minister Wiersma om emissiegegevens van boeren openbaar te maken. De NVJ is voorts bezorgd over het toenemend aantal bedreigingen van journalisten. In totaal hebben in 2024 journalisten 249 keer melding gedaan van een incident bij PersVeilig, tegenover 218 keer in 2023 en 198 keer in 2022.

Het is allemaal onderdeel van de gure politieke wind die ook in Nederland is gaan waaien. Rechtse en extreemrechtse politici bevorderen een antidemocratische stemming waar de vrije pers en de vrijheid van meningsuiting het slachtoffer van worden. Belangengebonden digitale media winnen terrein. Het vertrouwen in de klassieke, onafhankelijke media staat op het spel. Het tegenwicht moet volgens Wytse Vellinga, coördinator journalistieke verantwoording bij de Ombudsman voor de Publieke Omroepen, gevonden worden in actief werken met de journalistieke ethische codes. En dat dan ook laten zien. En niet alleen als het een keer fout is gegaan, maar standaard als verantwoording van een betrouwbare werkwijze. 'De journalistiek moet niet wachten op regulering van buitenaf, maar moet zelf transparanter zijn over de journalistieke werkwijze en ruimte creëren voor zelfreflectie.' 

Openheid, bereidheid om verantwoording af te leggen en zelfreflectie: precies die kenmerken ontbreken bij extreemrechts en juist daarom kunnen ze als wapen ingezet worden om antidemocratische politieke tendensen te bestrijden. 

 [foto: Joe Brusky CC]

Zorgen over de ontwikkeling van AI

AI maakt onze blik op de wereld kleiner, lezen we op Sargasso. AI put uit bij elkaar geveegde, bestaande kennis. Kennis die achter ons ligt en dus per definitie nooit iets nieuws op zal leveren. Melanie Mitchell, een autoriteit op het gebied van intelligentie, AI en complexiteit, ziet nog iets anders: de nieuwste chatbots zijn getraind op het ‘pleasen’ van gebruikers. Dat maakt mensen „kwetsbaar voor manipulatie”, zegt ze in een interview met de NRC.

Mitchell deed onderzoek naar de prestaties van ChatGPT. Ze herhaalde met een paar kleine wijzigingen eerder onderzoek waarbij ChatGPT op een intelligentietest beter scoorde dan bachelor psychologiestudenten en kwam tot andere resultaten. Dat had volgens haar te maken met het feit dat AI analogieën niet begrijpt. ‘Opvallend genoeg deden de oudere chatbots het in ons onderzoek iets beter dan de nieuwere.’ Mitchell vermoedt dat dat komt ‘omdat nieuwere versies nóg meer getraind zijn op het pleasen van mensen. Omdat die het zo graag goed willen doen, althans, daarop getraind zijn, zouden juist eerder fouten kunnen ontstaan.’

Mitchell maakt zich grote zorgen over deze ontwikkeling. ‘AI’s zijn getraind om gebruikers voortdurend te bevestigen en positief aan te moedigen, terwijl wij mensen juist geëvolueerd zijn om daar gevoelig voor te zijn. Er zijn zelfs voorbeelden van gebruikers van de technologie die in een psychose belandden doordat een AI klakkeloos meeging in waanbeelden. Maar ook kunnen bedrijven met behulp van hun AI’s mensen ertoe verleiden om bepaalde producten te kopen of te stemmen op een bepaalde partij.’

Ontslag vanwege politieke standpunten

Nouraldin Alsweirki, een Palestijnse softwareontwikkelaar uit Gaza werkte als kennismigrant najaar 2023 voor het Nederlands bedrijf Speakap. Hij werd ontslagen vanwege de steun die hij op LinkedIn uitsprak voor het Palestijnse recht op verzet tegen de Israëlische bezetting. Volgens het bedrijf zorgde zijn standpunten voor een 'onveilige werkomgeving'. Op 1 juni 2024 stelde het College voor de Rechten van de Mens hem in het gelijk, en in november 2024 oordeelde de rechtbank van Amsterdam dat Speakap zich schuldig heeft gemaakt aan discriminatie op basis van politieke overtuiging. Het bedrijf moet Alsweirki 45 duizend euro schadevergoeding betalen voor onrechtmatig ontslag en de emotionele schade die hij hierdoor heeft geleden. 

Kort nadat de oorlog in Gaza begon werd het huizenblok van zijn familie in Gaza door Israëlische bombardementen weggevaagd. ‘Het lichaam van mijn opa vonden ze pas na dagen zoeken terug onder het puin. Ook mijn oma en oom waren vermoord,’ vertelde hij aan De Volkskrant. Zelf woont Alsweirki op dat moment in Turkije. Terwijl hij zich opmaakt voor zijn verhuizing naar Nederland, uit hij in tal van berichten op LinkedIn zijn woede over het Israëlische optreden. ‘To hell with Israel, to hell with the occupation, free Palestine’, schrijft hij onder meer. ‘I stand against the occupying aggressor, long live the resistance.’

Het European Legal Support Center (ELSC), een organisatie die juridische bijstand verleent aan mensen die opkomen voor Palestijnse rechten heeft begin 2025 al 45 meldingen gekregen van mensen die in Nederland te maken kregen met dergelijke repressie op de werkvloer nadat ze steun hadden betuigd aan Palestina. De organisatie verzamelt schendingen van rechten van Palestijnen in heel Europa en heeft deze week een database gelanceerd met om te beginnen 766 gevallen in Duitsland: censuur en surveillance; demonstratieverboden en arrestaties; disciplinaire maatregelen en schorsingen op de werkvloer; financiële repercussies en bankbeperkingen; repressieve wetgeving zoals anti-BDS-moties; pesterijen en intimidatie, tot bedreigingen van het burgerschap en de immigratiestatus. 'Een topje van de ijsberg', zegt het ELSC. 

Een buiging voor China

Buitenlandse betrekkingen vormen nogal eens een reden om het recht op de vrijheid van meningsuiting wat minder serieus te nemen. Om de diplomatieke relatie niet te verstoren of buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders niet voor het hoofd te stoten. Nederland heeft tot vijf jaar geleden een strafrechtelijk verbod gehad op het beledigen van een buitenlands staatshoofd dat ons land bezoekt. Zonder die toevoeging over het bezoek gold het verbod tot 1978. Dat was na die fameuze processen tegen mensen die 'Johnson moordenaar' affiches op het raam hadden uit protest tegen de oorlog in Vietnam. In 1938 is op grond van het verbodsartikel 118 Sr iemand veroordeeld vanwege belediging van Hitler.

De NRC kwam onlangs op het spoor van een pijnlijke buiging voor een dictatoriaal land dat geen enkel respect heeft voor grondrechten als de vrijheid van meningsuiting en het recht om te demonstreren. Afgelopen januari kwam de Chinese vice-premier Ding Xuexiang op bezoek in Nederland. Nederland onthaalt Ding op het hoogste niveau. Een dag voor de ontmoeting met Schoof wordt hij door koning Willem-Alexander ontvangen op paleis Huis ten Bosch. China wil met het bezoek de banden met Europa aanhalen, aan het begin van de tweede termijn van Donald Trump. Daarnaast is er veel te bespreken over de toegang tot de chipmachines van ASML. Ding heeft zijn intrek genomen in het Marriot hotel, recht tegenover de ingang van het Catshuis waar hij premier Schoof gaat ontmoeten. Naast die ingang staat een groepje pro-Chinese studenten om hun landgenoot toe te juichen. Drie protestgroepen, de Falun Gong beweging, Tibetanen en Oeigoeren hebben op grote afstand van het Catshuis een plek gekregen. De Falun Gong mag bij de achteringang van het Catshuis staan, de  Tibetanen en de Oeigoeren staan zelfs om de hoek van de straat die Ding moet oversteken. Alle protestgroepen staan buiten gezichts- en gehoorafstand van de vice-premier. Hij ziet alleen zijn studenten die met achttien man op een rij een spandoek vasthouden: „Lang leve de Chinees-Nederlandse vriendschap!”

De Haagse politie geeft als reden waarom de tegendemonstranten op afstand zijn geplaatst dat de pro-China groep het eerst was. De gemeente Den Haag hanteert de regel 'wie het eerst komt...' De plek naast de hoofdingang was dus vergeven. De studenten blijken de aanvraag voor hun demonstratie al ingediend te hebben voordat er hier iets over het bezoek van hun vice-premier bekend was gemaakt. Vermoedelijk zijn ze getipt door de Chinese ambassade. Of opgetrommeld, misschien is dat een betere term. 

Dat de Chinezen het zo aanpakken mag geen verrassing heten. De Chinese studentenvereniging die eer kwam betuigen aan hun vice-premier werkt nauw samen met de Chinese ambassade. De Haagse politie kan wel verweten worden nalatig te zijn geweest bij de handhaving van het demonstratierecht. Volgens Amnesty schrijven internationale richtlijnen voor dat het first come, first served-principe juist zoveel mogelijk moet worden verméden. Alleen als er een clash tussen groepen demonstranten wordt voorzien kan hiervan worden afgeweken. Dat was hier niet het geval. Daarnaast moeten betogers ‘within sight and sound’ van hun doelwit kunnen demonstreren. Dat principe is hier zeker in het geval van de Tibetanen en Oeigoeren met voeten getreden. En alleen Nederland kan hiervoor verantwoordelijk gesteld worden. 

[plaatje: de ingang van het Catshuis, foto Roel Wijnants CC]

Verbod fossiele reclame in Den Haag

In Den Haag is het vanaf 1 januari dit jaar verboden om buiten reclame te maken voor fossiele producten. Daaronder ook vliegreizen en cruisevakanties. Enkele reisorganisaties vechten het verbod aan. Ze vinden onder andere dat het verbod hun vrijheid van meningsuiting beperkt. Een opmerkelijk argument aangezien het grondwetsartikel dat de vrijheid van meningsuiting in Nederland garandeert juist voor handelsreclame een uitzondering maakt. 'Het vierde lid zondert het maken van handelsreclame uit van de bijzondere grondwettelijke bescherming van de vrijheid van meningsuiting, gegarandeerd in de eerste drie leden van artikel 7. Dit lid laat de regelgevende organen vrij binnen de kring van hun bevoegdheid voorschriften te stellen inzake het maken van handelsreclame, bijvoorbeeld een verbod te stellen met het oog op de bescherming van het landschapsschoon.'

De voorstanders van fossielvrije reclame verwijzen naar de beperkingen die al gelden voor tabak en alcoholhoudende dranken. Er zijn ook regels voor de beperking van reclame voor online gokken. In het kort geding dat de reisorganisaties tegen het verbod hebben aangespannen verdedigde de gemeente zich met een beroep op het algemeen belang. “De gemeente ziet een verbod op fossiele reclame als essentiële maatregel in de strijd tegen de schadelijke gevolgen van het gebruik van fossiele brandstoffen”, sprak advocaat Bob Jaasma (Pels Rijcken) namens de gemeente. “Het reclameverbod is geschikt en noodzakelijk.” Reclame Fossielvrij benadrukte dat het recht op gezondheid en het recht op een leefbaar klimaat zwaarder wegen dan het recht van een bedrijf om reclame voor vervuilende producten te maken.

Volgende week horen we waar de rechter op uitkomt. Veel gemeentebestuurders kijken er naar uit. Haarlem heeft vleesreclames taboe verklaard, Amsterdam ziet ook liever geen reclames voor fossiele brandstoffen en de gemeenteraad van Bloemendaal riep op om reclames voor online gokken uit de openbare ruimte te weren. Juridisch is een verbod een complexe kwestie, maar niet onmogelijk. Dat erkent ook minister Hermans die om haar oordeel werd gevraagd over twee juridische publicaties over het onderwerp. Ze schrijft onder meer: 'Bescherming van de samenleving tegen klimaatverandering, kan een rechtvaardigingsgrond zijn voor een beperking van het vrij verkeer, mits onderbouwd kan worden welke bijdrage het verbod levert aan de bescherming van dit algemene belang. Het geadverteerde product of dienst zelf wordt immers niet verboden. Er is dus een onderbouwing nodig dat van een reclameverbod een ontmoedigende werking uitgaat tot het kopen van het geadverteerde product of dienst en dat het verbod bijdraagt aan minder CO2-uitstoot.' 

Het lijkt er niet op dat het kabinet hier snel werk van gaat maken. Als het om het bestrijden van de klimaatopwarming gaat zijn we voorlopig nog vooral afhankelijk van initiatieven uit de milieubeweging en rechterlijke uitspraken die zij of hun tegenstanders weten te ontlokken. 

Update: op 25 april heeft de rechtbank geoordeeld dat de Gemeente Den Haag fossiele reclame in de openbare ruimte mag verbieden.

[foto: Judy van der Velden CC]

Agenten zoeken demonstranten thuis op

Klimaatactiegroep Extinction Rebellion (XR) spant een kort geding aan tegen de politie. De actiegroep eist dat de politie niet langer demonstranten thuis opzoekt. Het gebeurt vaker dat agenten bij deelnemers aan demonstraties aanbellen. Een recent geval van een vrouw in Amersfoort, die het gesprek met de agenten opnam, toont een absurde conversatie tussen een vertegenwoordiger van het staatsgezag en een burger die gebruik maakt van haar demonstratierecht. Je zou het een vorm van grensoverschrijdend gedrag zou kunnen noemen. De agenten hebben geen enkele reden om de vrouw op te zoeken. Ze zeggen een 'open gesprek' te willen over de motivatie van de vrouw om aan een demonstratie tegen de oorlog in Gaza mee te doen. Wat hen totaal niet aangaat. Ze vragen ook naar haar verhuisplannen. Waar ze helemaal niets mee te maken hebben.

De politie heeft intussen excuses aangeboden voor dit specifieke huisbezoek. Maar XR eist meer. En terecht. Wat de politie doet is pure intimidatie. Terwijl het in deze rechtsstaat haar taak is demonstranten te faciliteren en te beschermen. Ook Amnesty International maakt zich al langer zorgen over de privacy van demonstranten. De huisbezoeken leiden tot het criminaliseren van demonstranten. In een rapport uit 2023 deden mensen melding van huisbezoeken van agenten. Die zouden zijn uitgevoerd nadat hun identiteitskaart was gecontroleerd bij een demonstratie. NOS Stories sprak in 2022 met mensen die zoiets hadden meegemaakt.

Op de radio hoorde ik vanmiddag een docent van de politieacademie het huisbezoek in zijn algemeenheid verdedigen als onderdeel van de politie om in contact te blijven met de burgers. Om te weten wat er speelt en wederzijds begrip te kweken.  Berend Roorda, specialist inzake demonstratierecht van de Universiteit Groningen, maakte duidelijk dat dit geen goede aanpak is. Hij wijst op het mogelijk afschrikwekkend effect van dergelijk acties op burgers die willen demonstreren. De politie heeft het recht op te treden bij wetsovertredingen. Maar zij moet zich verre houden van wat burgers beweegt om van hun rechten gebruik te maken. Burgers hebben ook kiesrecht, zei Roorda. Wat zouden we er van vinden als agenten na de verkiezingen bij burgers langs gaan om hen te vragen wat ze gestemd hebben en waarom? 

Ik hoop dat de rechtszaak van XR niet blijft steken in dat ene omstreden politiebezoek in Amersfoort. Het gaat hier om een aantasting van burgerrechten die in het huidige politieke klimaat niet meer veilig zijn. We hebben het afgelopen jaar meer voorbeelden gezien die tot waakzaamheid aanleiding geven. Toevallig kwam ik vandaag een rapport tegen dat enkele jaren geleden in opdracht van van het Ministerie van Justitie is gemaakt over links extremisme in Nederland. Een citaat over gebruikte actiemethoden:  'Home visits hebben een sterk intimiderend karakter en bevinden zich in de top van het geweldsspectrum van links-extremistische groeperingen.' 

[foto: Roel Wijnants CC]