De overjarige geheimen van de BVD

Ondanks dat transparantie vrijwel elke politicus tegenwoordig in de mond bestorven ligt heeft de overheid nog steeds vele geheimen. Gevoelige dossiers blijken keer op keer extra gevoelig omdat er informatie is achtergehouden die pas na volhardend speurwerk van journalisten boven tafel komt. De geheimhouding raakt niet zelden de integriteit en reputatie van huidige diensten, diensthoofden en zittende politici. Verklaarbaar, al deugt het in de meeste gevallen niet en is het strijdig met die veelgeroemde openheid die de overheid tegenwoordig nastreeft. Als die geheimhouding echter ook gehanteerd wordt voor het overheidsbeleid van meer dan zestig jaar geleden lijkt alle redelijkheid zoek. Zoals bij de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de militaire inlichtingendienst MIVD, waar, zoals Prof. Dr. Hans Blom, emeritus hoogleraar geschiedenis, het formuleerde ‘per saldo de geheimhoudingsreflex overheerst’.

Zullen we ooit kunnen achterhalen wat de  geheime diensten in het verleden ter bescherming van onze democratie allemaal hebben uitgespookt? Van de naoorlogse archieven is nog slechts een fractie overgedragen aan het Nationaal Archief, dat de taak heeft alle overheidsarchieven openbaar toegankelijk te maken. De Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten geeft burgers onder zeer strikte condities toegang tot de archieven nog bij de AIVD en de MIVD liggen. Ze kunnen, als ze vermoeden dat de dienst gegevens over hen bewaart, een persoonlijk dossier opvragen. Historici kunnen inzage vragen in ‘bestuurlijke aangelegenheden’ van de AIVD en voorgangers. In beide gevallen zijn de resultaten van dergelijke inzageverzoeken teleurstellend. Veel gegevens worden eenvoudig geweigerd en kopieën van archiefstukken die wel worden verstrekt bevatten veel weggelakte delen. 

Over de persvrijheid in Nederland

Volgens Reporters Zonder Grenzen (RSF) kent Nederland in 2018 na Noorwegen en Zweden wereldwijd de meeste persvrijheid. Of ons land die positie komend jaar ook nog zal innemen mag worden betwijfeld. Het aantal aanvallen op een vrije en onafhankelijke pers groeit.

In de toelichting op het klassement wijst RSF op een rapport uit 2017 van de Nederlandse Vereniging voor Journalisten (NVJ) 'Een dreigend klimaat'. Het onderzoek van Marjolein Odekerken en oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer, gebaseerd op enquetes onder ruim zeshonderd journalisten, laat zien dat meer dan 60% van de journalisten te maken krijgt met bedreigingen. In steeds meer gevallen is dit een reden geweest om een reportage af te breken.

De ernst van de bedreigingen is toegenomen. Journalisten ervaren zowel in Nederland als in het buitenland serieuze bedreigingen zoals bedreigingen van hogerhand. Sommige bedreigingen hebben een georganiseerd karakter. Bedreigingen hebben gevolgen voor de mentaliteit van journalisten (toenemende terughoudendheid en angst) en de manier waarop zij hun werk uitoefenen; ze mijden bepaalde wijken/ locaties en onderwerpen: zelfcensuur als bron van zelfbescherming.

Naast bedreigingen van journalisten noemt RSF de aanvallen van politieke partijen op de rol van de media en de nieuwe bevoegdheden van de geheime dienst die het journalisten moeilijker maken onbespied hun werk te doen.

Recentelijk zijn daar nog een paar kwesties bijgekomen die de veelgeprezen Nederlandse persvrijheid naar beneden dreigen te halen.

Rechts kaapt de vrijheid van meningsuiting

Vrijheid van meningsuiting hoort in mijn ogen bij het gedachtegoed van links. Het recht van burgers om zich vrijelijk te uiten en het verbod van de overheid om daar beperkingen aan op te leggen zijn onmisbare voorwaarden voor een democratie. Zo belangrijk dat het in de grondwet is vastgelegd. Zonder die uitingsvrijheid kunnen burgers niet participeren in het bestuur en ook niet opkomen voor hun rechten als die door de staat of een ander machtig instituut worden bedreigd. De arbeidersbeweging heeft evenals andere emancipatiebewegingen haar vooruitgang te danken gehad aan de uitingsvrijheid, de demonstratievrijheid, de persvrijheid en alle rechten die daarmee verbonden zijn.

Maar nu lijkt het er op alsof de vrijheid van meningsuiting is gekaapt door rechts. Rechtse blogs maken steeds vaker een punt van de beperking van de vrijheid van meningsuiting die men meent te zien in commentaren, tweets en uitspraken van linkse politici en journalisten. Zoals hier. Het is maar een bijvoorbeeld. De beperking heeft dan vooral betrekking op taalgebruik in de omgang met minderheden. Links stelt zich politiek correct op en klaagt naar racisme of seksisme neigende uitingen aan. Rechts ziet hierin steevast een aantasting van de vrijheid van meningsuiting. De linkse columnist wijst met een beschuldigende vinger naar mensen die niet deugen, de rechtse columnist slaat terug met kwalificaties als ‘Spaanse inquisitie’, ‘moraalpolitie’, ‘zedenmeesters'.

Een aanslag op het open internet

Vandaag is een meerderheid van de Juridische Commissie van het Europese Parlement akkoord gegaan met regelingen die een ernstige bedreiging vormt voor de vrijheid van communiceren via het internet. Open Media, de organisatie die al maanden actie voert om parlementariërs te overtuigen tegen de nieuwe regels te stemmen schrijft in een persbericht dat internetbedrijven nu verplicht worden ‘to use automated content-filtering software to block the sharing of links, memes, and even tiny snippets of news articles on websites like Reddit and Twitter’. De Amerikaanse burgerrechtenbeweging Electronic Frontier Foundation (EFF) spreekt over een 'Censorship Machine'.

Je kunt grote internetbedrijven proberen aan te pakken als ze profiteren van auteursrechterlijk beschermd materiaal via de advertentieinkomsten voor de sites waar dat materiaal geplaatst wordt. Maar een particulier internetfilter, waarop niemand enige controle heeft, is erger dan de kwaal.
Je geeft Google en Facebook en andere internetbedrijven praktisch gesproken de uitvoering van de auteursrechtenwet in handen. Zullen zij daar prudent mee omgaan? Gaan ze naar iets andere kijken dan wat voor hun bedrijf het meest fortuinlijk is? Het is de zoveelste stap in de privatisering van de ordehandhaving op het internet.

Een dikke huid

De Amerikaanse rechtsgeleerde Nadine Strossen debatteerde in Brussel met Europees commissaris voor Justitie Věra Jourová, die de strijd heeft aangebonden met 'hate speech'. In De Volkskrant waarschuwt Strossen voor het gemak waarmee allerlei uit moreel oogpunt onwelvoeglijke uitingen tegenwoordig onder de noemer van 'hate speech' worden gebracht. ‘Het wordt in het dagelijkse spraakgebruik een vergaarbak voor alles wat mensen verfoeien.’ Ze keert zich tegen wetgeving die haatzaaien moet inperken. Volgens haar werkt dat averechts en is het ook een onaanvaardbare vorm van overheidscensuur.

Strossen, voormalig voorzitter van de burgerrechtenbeweging American Civil Liberties Union (ACLU), heeft een belangrijke boodschap voor links. Nu claimt populistisch rechts in het debat over haatzaaien de vrijheid van meningsuiting. Alle linkse verontwaardiging over haatdragende boodschappen wordt met een beroep op de uitingsvrijheid even verontwaardigd afgewezen. Rechtse politici presenteren zich 'als martelaar van het vrije woord en dat levert sympathie op. Oppervlakkig gezien lijkt het een overwinning wanneer haatzaaiers geen podium krijgen, maar op de lange termijn helpt het hen juist.’
Daarbij komt dat alle wetgeving op dit gebied vaag en ruim geformuleerd zal moeten worden. Je kunt nu eenmaal geen letterlijke teksten in verbodbepalingen onderbrengen. Het betekent dat wetgeving tegen 'hate speech' een ruime interpretatie mogelijk maakt. En die kan volgens Strossen door de staat, afhankelijk van de politieke wind, naar believen ingezet worden, evengoed tegen links als tegen rechts. Ze geeft het voorbeeld van Franse wetgeving die de veroordeling van een Palestijnse activist mogelijk maakte wegens kritiek op de staat Israël. 

Advocaten zonder grenzen

In Overloon bouwt de Stichting Beperking zonder Grenzen Land van Cuijk een speeltuin. De Stichting, geheel gerund door vrijwilligers, heeft een brief gekregen van een advocatenbureau waarin hen gesommeerd wordt de naam te wijzigen. De advocaten schrijven namens Artsen Zonder Grenzen en beroepen zich op het merkenrecht. De stichting gaat nu maar voor een andere naam. ,,Wij willen ons sponsorgeld niet opofferen aan advocaatkosten, " zegt Theo Weenink, een van de vrijwilligers. De proceskosten kunnen bij verlies in de tienduizenden euro's lopen.

Volgens een woordvoerster van Artsen zonder Grenzen  heeft Stichting Beperking zonder Grenzen Land van Cuijk 'een nette juridische brief' gekregen. ,,Dat doen we bij iedereen die iets in de naam heeft zitten met 'zonder grenzen'. 

Volgens haar moet die term als beeldmerk worden gezien. ,,Als anderen een naam kiezen die daar te veel op lijkt, kunnen we die partijen daar op aanspreken. Het komt zelden of nooit tot een rechtszaak, we komen er onderling altijd uit." 

Het bericht leidt tot verontwaardigde reacties op de site van De Gelderlander: 'Advocaten zonder grenzen', 'Arrogantie zonder grenzen'. Lezers kondigen aan hun donatie voor AzG stop te zetten. Waar de organisatie dan weer op reageert met de mededeling dat er geen donatiegeld voor deze advocaten is ingezet. Ze doen het gratis. En ze gaan heus geen proces voeren. Ze dragen het initiatief een warm hart toe en 'zoeken graag een passende oplossing'.

Over geheime memo's, geloofwaardigheid en democratie

De pijnlijke geschiedenis van de memo's over de afschaffing van de dividenbelasting die er niet en later weer wel waren, die toen niet mochten worden ingezien, en later alsnog werden geopenbaard is ontluisterend voor de Nederlandse democratie. Inclusief het einde: een motie van afkeuring die geen meerderheid haalde omdat de coalitiepartijen en de SGP achter Rutte en Wiebes bleven staan. Na hun schaamteloze verdediging tegen de overduidelijke bewijzen dat de regering lak heeft aan de volksvertegenwoordiging vraag je je in ernst af: wanneer kan een kabinet dan wel vallen?

De oppositie heeft vergeefs alle kaarten op de geloofwaardigheid van de premier gezet. Maar de reden waarom hij zich buitengewoon relevante stukken en contacten niet wil herinneren, de reden waarom zoveel stukken de Kamer zijn onthouden, de reden waarom Wiebes in verlegenheid gebracht kon worden door vragen van de media; die achtergronden zijn in het Kamerdebat nauwelijks uitgediept. Ze werden door verwoed op de persoon spelende woordvoerders van de oppositie hoogstens in bijzinnen naar voren gebracht.

Het gebrek aan openbaarheid en de onwil om verantwoording af te leggen is natuurlijk niet een gevolg van een slecht geheugen of van menselijke onvolkomenheden bij druk bezette bewindspersonen.