Terroristen

Burgerrechten als de vrijheid van meningsuiting dateren uit de tijd van de Franse Revolutie. Maar het duurde wel even voordat ze echt overal in Europa waren ingevoerd. Na de val van Napoleon volgde een repressieve periode waarin de oude adel probeerde de macht te herstellen. Beatrice de Graaf schreef een boek hierover onder de titel 'Tegen terreur; hoe Europa veilig werd na Napoleon' (uitgeverij Prometheus, 2019). Aanhangers van de Franse Revolutie werden beschouwd als terroristen die zo ze niet gevangen konden worden genomen verspreid moesten worden in Europa, liefst zo ver mogelijk van Frankrijk. In dat land was de oude familie De Bourbon weer aan de macht. Het land werd aanvankelijk nog een aantal jaren bezet gehouden door geallieerde legers van Engeland, Pruisen, Rusland en Oostenrijk-Hongarije. En er was een soort centraal comité van de vier grootmachten onder leiding van de Britse overwinnaar van Waterloo, Wellington, dat er voor moest zorgen dat het niet weer uit de hand liep.

De Oostenrijkse minister Klemens von Metternich was niets te veel in de strijd tegen het ‘terrorisme’. Hij had het vooral voorzien op naar België gevluchte aanhangers van Napoleon. België maakte in die tijd deel uit van het Koninkrijk der Nederlanden onder koning Willem I. Die had zichzelf in 1815 tot koning van de Verenigde Nederlanden benoemd. In een constitutionele monarchie, dat wel. Een staat met een grondwet en erkende burgerrechten. Voor Metternich en zijn fanatieke aanhangers een lastig obstakel bij de bestrijding van die terroristen die de Franse Revolutie alsnog wilden voortzetten. 

“Metternichs grootste bron van zorg”, schrijft De Graaf, “waren niet die meer spontane uitbarstingen van geweld. Zijn grootste angst betrof de activiteiten van de radicalen -publicisten en revolutionaire activisten- die zich in heel Europa manifesteerden, kranten en tijdschriften volschreven, pamfletten verspreidden en hun gal over de gekroonde hoofden en ministers spuwden.” De angst voor terreur keek niet alleen terug naar de Franse Revolutie “…maar had ook betrekking op de angst voor onvoorziene gevolgen van de vrijheid van meningsuiting en de drukpers. Onderscheid tussen gewelddadige en schrijflustige radicalen werd daarbij nauwelijks gemaakt.” (P. 224-225)

De vervolging van de Brusselse revolutionairen moest volgens Metternich voortvarender worden aangepakt door de Nederlandse politie. De Nederlandse autoriteiten waren echter niet onder de indruk van zijn alarmisme. De meeste figuren die volgens hem moesten worden aangepakt vanwege allerlei revolutionaire geschriften waren ongevaarlijk en bovendien vaak al te oud. Een ‘vreemde tolerantie’ vond de Oostenrijkse diplomaat. 

Metternich zou deze lieden in eigen land al lang ‘kaltgestellt’ hebben. Nederland had sinds de Franse Revolutie echter een grondwet en een liberaal staatsbestel dat, hoe zwak het in die dagen misschien nog was, toch enige bescherming bood tegen een aanval op het vrije woord. 

Het is het wel waard om dit herinnering te brengen nu de oorsprong en de waarde van deze burgerrechten wat lijken te zijn weggezakt in de belangstelling.  

[Foto: Andrea Kirkby CC]

Vrijheid versus gevoeligheid

Na de moord op de Franse docent Samuel Paty zijn veel docenten voorzichtiger geworden met lessen over de islam. Paty had de woede van extremisten opgeroepen omdat hij in een les over vrijheid van meningsuiting Mohammed-cartoons uit het satirische blad Charlie Hebdo had laten zien. Deze zaak, waarvoor onlangs nog zes tieners zijn veroordeeld, was voor Stine Jensen aanleiding om de podcast 'De Cartooncrisis' te maken over hedendaagse beperkingen op de vrijheid van meningsuiting, in de onderwijs en daarbuiten. Moeten we ons vaker inhouden bij gevoelig liggende onderwerpen? Of wordt de vrijheid ten onrechte opgeofferd voor een al te ruim begrip van kwetsbaarheid?

Het lijkt wel alsof mensen de laatste jaren gevoeliger zijn geworden voor het vrije woord. Waarom wordt er zo heftig gereageerd op uitspraken of beelden die gevoeld worden als belediging? Hoever moet je gaan om te voorkomen dat je mensen kwetst? Uit de Verenigde Staten is het idee overgewaaid van de 'trigger warning', toehoorders van lezingen of lessen waarschuwen dat er iets komt dat hen mogelijk raakt. Ben je altijd 'fout' als je iemand kwetst? Gekwetste gevoelens zijn subjectief. Je kunt er uit fatsoensoverwegingen van af zien om woorden of beelden te gebruiken die anderen kunnen kwetsen. Doelbewust beledigen hoort niet. Maar mag je anderen de vrijheid van meningsuiting ontnemen ter bescherming van je eigen gevoeligheden? 

Een omstreden leus

'From the River to the Sea, Palestina will be free' scanderen betogers die protesteren tegen het geweld van het Israëlische leger in Gaza. In Duitsland worden ze daarvoor bedreigd met strafvervolging. De leus kan verschillend geïnterpreteerd worden. De Duitse minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser (SPD) ziet er een strijdleus in van Hamas die doelt op het vernietigen van de Joodse staat. Een meerderheid van de Tweede Kamer ziet in de leus volgens een aangenomen motie van JA21 een oproep tot geweld. De Amsterdamse burgemeester Halsema noemde de leus eerder 'onaanvaardbaar'. 'De leus wordt gebruikt door Hamas en Hezbollah,' zei ze. 'Daarmee is hij alle onschuld kwijt en dat maakt ’m voor mij onaanvaardbaar. Waarom zou je een slogan willen gebruiken waarvoor zoveel alternatieven zijn, terwijl je weet dat er zoveel Joodse mensen zijn die je hier diep mee kwetst?' 

Afgelopen zomer oordeelde het hof in Amsterdam dat een demonstrant die de leus in 2021 riep niet strafbaar is wegens opruiing, bedreiging of het aanzetten tot haat. De rechter oordeelde negatief over de klacht van iemand die vond dat het OM zijn aangifte ten onrechte had geseponeerd. Maar na 7 oktober, de brute moord van Hamas op onschuldige Israëlische burgers en de ontvoering van een paar honderd mensen naar Gaza, kun je volgens Halsema een leus die geliëerd is aan Hamas niet meer in alle naïviteit contextloos gebruiken. Een leus van Hamas gebruiken is oproepen tot geweld tegen Joden, meent zij. 

Volgens anderen staat de leus voor de bevrijding van het Palestijnse volk en voor het realiseren van één staat tussen de Jordaan en de Middellandse Zee waarin iedereen, zowel Joden zowel als Palestijnen vrij en gelijk zijn. Die optie, een alternatief voor de officiëel nog steeds overeind staande tweestatenoplossing, lijkt meer dan ooit een utopie. Het extreemrechtse Israëlische regime koerst als nooit tevoren op een apartheidsstaat 'from the river to the sea' waarin voor Palestijnen helemaal geen plaats is. 

Hoe je de omstreden leus ook interpreteert, het is in alle gevallen een politiek standpunt. Een keuze voor een van de twee partijen in een al honderd jaar durend conflict. En daarom is een poging tot strafrechtelijke vervolging in dit geval ongepast. 

[foto: Joan C. Wrren, Jordan River CC]

De lange arm van Israël

Lodewijk Asscher vindt dat een cartoon van Jos Collignon in De Volkskrant over het antisemitisme in Nederland te ver gaat. De tekening laat een lange arm met davidster zien en een dikke duim met de tekst 'O-ver-al herlevend antisemitisme' naast een tv die beelden van Gaza vertoont met daarboven de tekst '2 weken onschuldigen bombarderen, 10.000 doden waarionder 4000 kinderen. Asscher schrijft niet terug te willen vallen in oude angsten van zijn familie: 'Als mijn krant, de Volkskrant, op de dag van de herdenking van de Kristallnacht een spotprent plaatst met de boodschap dat de Joden het antisemitisme zelf verzinnen als onderdeel van de zogenaamde ‘lange arm’ van Israël, dan is een grens bereikt.' 

Asscher verwijst naar een bericht in Het Parool waarin staat dat het CIDI een toename van antisemitische incidenten heeft geconstateerd van 818% sinds het begin van de oorlog tussen Israël en Hamas. Op de website van het CIDI staan enkele pijnlijke voorbeelden. Het CIDI heeft in tien niet nader genoemde gevallen aangifte gedaan maar geeft verder geen details.'Hoewel we tijdens eerdere conflictperiodes een stijging zagen in het aantal antisemitische incidenten was deze nooit eerder zo significant als nu.' Kritiek op Israël zou niet meegenomen zijn bij het registreren van de incidenten. 

De hoofdredacteur van de Volkskrant, Pieter Klok, verdedigt Collignon terecht. Collignon wilde het punt maken dat er -en dan met name door het CIDI- “te snel wordt gesproken over antisemitisme terwijl er in feite kritiek is op Israël”, legt hij uit in een uitzending van het Mediaforum. 'Dat Collignon zegt dat hij sommige antisemitische beschuldigingen een “verzinsel” vindt, moet volgens hem kunnen. 'Ik vind het ook goed dat daar debat over is. Ik vind het ook goed dat Lodewijk Asscher daarop reageert. Ik vind het heel belangrijk dat alles gezegd kan worden binnen de grenzen van de wet.' Hij is ook wat ongelukkig met alle reacties op de cartoon, maar zijn vraag bij de beoordeling van cartoons is altijd of er goede redenen zijn om een tekening te weigeren. En die waren er in dit geval naar zijn idee niet. Het ging hier niet over raciale stereotypen. 

De Woo werkt niet - veel politieke partijen negeren de problemen

De Wet Open Overheid (Woo) zou het openbaren van overheidsdocumenten moeten verbeteren, maar de meeste journalisten zien nauwelijks verbetering. Een onderzoek op initiatief van het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding wijst uit dat slechts zeven procent het vertrouwen heeft dat de overheid een Woo-verzoek zorgvuldig afhandelt.  ‘In theorie heeft het veel toegevoegde waarde. In de praktijk is het een gemankeerd instrument.’ Zo vat een journalist bondig samen hoe zijn beroepsgroep worstelt om overheidsinformatie openbaar te krijgen. 

Woo-expert Roger Vleugels is bijzonder kritisch op Nederlandse bestuurders, hij vindt dat er nog steeds sprake is van een regenteske houding. ‘In mijn juridische praktijk (Wob/Woo/Wiv/Aw/Awb) ben ik in dik 35 jaar tijd niet één ambtenaar, minister of andere bestuurder tegengekomen die ook maar bij benadering weet wat "onafhankelijk onderzoek" is.’ Vleugels adviseerde de Kamer de nieuwe Woo in overeenstemming te brengen met het Verdrag van Tromsø (2009) waarin minimumnormen voor openbaarheid zijn vastgelegd. Nederland was zelf initiatiefnemer van dat Verdrag, maar ratificatie bleef uit. In mei vorig jaar dienden de Kamerleden Dassen en Omtzigt een motie in om dat Verdrag nu eindelijk eens te ratificeren. De minister van Binnenlandse Zaken had de Eerste Kamer al eerder toegezegd daarvoor het nodige onderzoek te gaan doen. De deadline van die toezegging staat nu op 1 juli 2024. 

Openbaarheid is voor de Nederlandse overheid duidelijk geen prioriteit. De Woo is tot stand gekomen na een jarenlange worsteling van Kamerleden van GroenLinks en D66. Volgens Vleugels hebben burgers te weinig belangstelling voor dit onderwerp. En journalisten haken ook te snel af als ze hun 'scoop' gevonden hebben. Kan er na de verkiezingen op dit punt iets veranderen? 

Gemeente schakelt lokale journalistiek uit

De Overijsselse gemeente Hof van Twente krijgt een eigen journalist in dienst, die onafhankelijk en neutraal verslag moet gaan doen van gemeenteraadsvergaderingen. De gemeenteraadsleden van deze plattelandsgemeente (met de dorpen Goor en Delden) vinden dat de burgers niet goed geïnformeerd worden over wat er in de raad speelt. Ze willen een journalist aantrekken die objectief en neutraal verslag kan doen van de raadsvergaderingen. De lokale omroep Hofstreek die de raadsvergadering al jaren uitzendt voelt zich gepasseerd. De omroep vindt het een onmogelijke formule. 'Een gemeentelijk functionaris die gemeentelijke berichten verzorgt is een voorlichter, maar niet onafhankelijk. Omgekeerd: een onafhankelijk journalist kan niet in gemeentedienst zijn. De verantwoordelijkheden horen volstrekt duidelijk te zijn.’ De omroep is niet geïnformeerd over de plannen en blijkt ook niet op de verzendlijst te staan van de net nieuwe 'gemeentejournalist'.

Het passeren van de lokale media blijkt vaker voor te komen. De gemeente Oudewater heeft vijf jaar geleden ook een 'gemeentejournalist' aangesteld. De plaatselijke verslaggever van de IJsselbode was kort tevoren opgestapt omdat hij genoeg had van alle kritiek. Na minder dan een jaar werd de nieuwe gemeentelijke functie alweer opgeheven. De reden: 'We kregen een soort notulen van de raad”, verklaarde een raadslid. „Het werd niet inzichtelijker wat er in de raadszaal gebeurde en hoe er besloten werd.'

Democratisch tekort

Deze voorvallen raken aan een ernstig tekort in de lokale democratie. Op veel plaatsen zijn er al geen lokale media meer die de gemeentepolitiek volgen. Terwijl daar vanwege de decentralisatie van bevoegdheden vanuit de landelijke overheid dagelijks uiterst belangrijke besluiten worden genomen. Er zijn hoogstens nog wat plaatselijke krantjes die berichten 'over ongelukken, buurtbarbecues en katten in de boom', zegt René  van Zanten van het Stimuleringsfonds voor de journalistiek. En als ze er wel zijn is er toenemende druk uit de gemeente om een positief verhaal te brengen dan wel kritiek in te slikken. 'Je moet vrij kunnen zijn in wat je schrijft. Als je op een gegeven moment gedwongen wordt om naar de pijpen van de gemeente te dansen, dan heeft het toch geen enkele zin meer,' zegt Mieke van Uden, oud-eindredacteur van de IJsselbode. 'Kritiek kan soms frustreren en stagneren, maar het hoort wel bij onze democratie. Natuurlijk moet je wel de waarheid opschrijven, maar je mag best een beetje prikkelen.'

Elke gemeente draagt de verantwoordelijkheid voor de openbaarheid van bestuur en het informeren van de burgers over wat er speelt. Steun aan onafhankelijke lokale media is daarom een goede zaak. Zelf de regie nemen, zoals het bedrijfsleven dat doet, lijkt me een stap te ver. 

Foto:Tom Jutte CC, Noordmolen, Hof van Twente]

 

Shell houdt niet van lastige vragen

Een bericht uit het FD: 'Shell gaat vanaf de derdekwartaalrapportage alleen nog bijeenkomsten houden voor financieel analisten. Journalisten mogen daar wel inbellen en meeluisteren, maar geen vragen stellen. De olie- en gasmultinational wil zo het proces rond de kwartaalrapportage ‘vereenvoudigen’ en het in lijn brengen met branchegenoten'. Zo ontnemen ze journalisten de enige manier om direct en ongefilterd vragen te stellen aan het bestuur, volgens Mark van Baal van het groene aandeelhouderscollectief Follow This. 'Dit is duidelijk een stap om kritische vragen van journalisten over langetermijnbeleid en klimaatbeleid te minimaliseren.'

Thomas Bruning, algemeen secretaris van journalistenvakbond NVJ, ziet dit vaker gebeuren. ‘Het past in een trend waarin bedrijven en overheden de regie proberen te pakken op informatie. En bij een persconferentie hebben ze die regie niet. Dan krijg je onverwachte vragen van journalisten’, zegt hij. Mogelijk vervelende vragen. Terwijl de financieel analisten zich met een aandeelhoudersblik concentreren op de cijfertjes voor de korte termijn kunnen journalisten een bedrijf nog wel eens confronteren met hun maatschappelijke verantwoordelijkheid op de langere termijn. En op dat punt willen de meeste bedrijven, Shell voorop, niet in verlegenheid gebracht worden. 

We raken hier aan een heilige wet van het kapitalisme. Private bedrijven houden uit concurrentieoverwegingen hun bedrijfsinformatie zoveel mogelijk geheim. En ze beschermen met hartstocht hun reputatie die ten opzichte van de concurrentie hoog gehouden moet worden. Wat ze volgens de wet openbaar moeten maken is zo gedoseerd dat ze er zo min mogelijk schade van ondervinden. Wat ook het belang kan zijn van andere 'stakeholders', de bedrijfseigenaar heeft per definitie altijd het laatste woord bij de informatieverstrekking. En die eigenaar, dan wel zijn voorlichter wil niet graag lastig gevallen worden door prikkelende vragen die raken aan zijn reputatie. 

Voor de overheid ligt dat anders. Daar geldt de Woo met een opdracht tot actieve openbaarheid en de plicht burgers in principe alle informatie te verstrekken die zij nodig hebben om het overheidsbeleid te kunnen volgen en controleren. Maar ook hier beperkt de geheimhouding van de private onderneming de openbaarheid. Dat heeft onder andere te maken met de privatisering van overheidsbedrijven. 

Over strafbare opruiing

Vorige maand veroordeelde de rechtbank in Den Haag enkele actvisten van Extinction Rebellion tot taakstraffen vanwege oproepen tot blokkade van de A12 eind vorig jaar en begin dit jaar. De activisten zijn meteen in beroep gegaan en riepen tegelijk op voor nieuwe blokkades in september om stopzetting van fossiele subsidies af te dwingen. Advocaat Willem Jebbink: “Een wegblokkade valt volgens internationale rechtspraak onder de demonstratievrijheid. Demonstraties mogen in Nederland alleen door de burgemeester worden beperkt. De rechtbank heeft vandaag goedgekeurd dat ook de officier van justitie mag ingrijpen met strafrechtelijke maatregelen. Dat hebben we in onze democratische rechtstaat niet afgesproken. Van de rechter mag worden verwacht dat de demonstratievrijheid tegen dergelijk ingrijpen wordt beschermd. Daarom is sprake van een verontrustende uitspraak. Ik denk niet dat deze stand houdt in hoger beroep.” Volgens Jebbink begint de strafbare opruiing pas bij oproepen tot geweld. De activisten die hij verdedigt spreken van 'vreedzame demonstraties'. Zij vinden het optreden van het OM repressief gezien ook het feit dat ze vooraf op een tijdstip dat ze nog in bed lagen werden gearresteerd en opgesloten. Het College voor de Rechten van de Mens schrijft dat in deze case het demonstratierecht onder druk is gezet. 

Vandaag werd bekend dat het OM FvD Kamerlid Gideon van Meijeren gaat vervolgen voor twee gevallen van opruiing. Hij zou in een toespraak bij een demonstratie van boeren vorig jaar gezegd hebben "dat het niet altijd gezond is, als er een taboe rust op het gebruik van geweld". Van Meijeren zei verder dat de staat wel geweld gebruikt, "fors geweld". Verder heeft hij in een interview gezegd "te hopen op een revolutionaire beweging die zich heel duidelijk onderscheidt van een protestbeweging en die bij wijze van spreken zou optrekken naar het parlement." Volgens Justitie draagt een Kamerlid de verantwoordelijkheid 'om te voorkomen dat hij uitlatingen verspreidt die strijdig zijn met de wet en met de grondbeginselen van de rechtstaat.' Van Meijeren ziet een heksenjacht tegen zijn partij in de aanloop naar de verkiezingen. Hij vindt dat een paar zinnetjes van hem uit hun context zijn gehaald en dat hem woorden in de mond worden gelegd.

Wanneer is opruiing strafbaar? 

Partijverbod controversiëel?

De Tweede Kamer moet volgende week besluiten welke zaken nog afgehandeld kunnen worden zo lang er geen nieuw parlement is gekozen, de zogenaamde niet-controversiële zaken. Een van de lopende zaken is een wetsontwerp over politieke partijen waarin ook een mogelijk verbod is opgenomen. Eind juni belegde de Kamer daarvoor een rondetafelconferentie met experts. Afgaande op de persberichten na afloop kwamen die ook niet met eenvoudige oplossingen of adviezen. Ik neem dus aan dat het wetsontwerp over de verkiezingen heen getild gaat worden en dat een nieuw parlement het misschien pas over een jaar gaat behandelen. 

Dan kunnen de kiezers er dus nog iets over zeggen, zou je denken. Maar ik betwijfel of het onderwerp geschikt zal worden geacht voor de verkiezingscampagne. Waarschijnlijker is dat we er voorlopig niets meer over horen. En dat is jammer, want het gaat hier wel over een wezenlijk onderdeel van de democratie: de vrijheid van burgers om zich rond hun gezamenlijk gedachtegoed te groeperen en vervolgens met een eigen organisatie te streven naar macht om hun programma in praktijk te kunnen brengen. De vrijheid van denken en de vrijheid om gedachten te verspreiden zijn hier in het geding.

Maar wat nu als dat programma er op gericht is de democratie met haar instituties om zeep te helpen. Moeten we er niet voor zorgen dat de democratie voldoende weerbaar is om dergelijke aanvallen te weerstaan? En zou dan in het uiterste geval een partij ook niet verboden moeten kunnen worden? Als die partij, zoals in het wetsontwerp staat 'de onafhankelijkheid van de rechtspraak ongedaan wil maken, zich verzet tegen een vreedzame machtsoverdracht of vrije verkiezingen belemmert.' 

Er is veel te zeggen voor versterking van de weerbaarheid van de democratie. Of daar een mogelijk partijverbod bij hoort, ook als het bedoeld is als 'laatste redmiddel', wellicht voorafgegaan door andere sancties, zoals een van de experts adviseerde, weet ik nog niet. Het wetsvoorstel staat wel sterk in de reuk van recente aanvaringen tussen de gevestigde partijen en extreemrechts; en ook van zorgen over het afnemende vertrouwen van burgers in de politiek en het bestuur met als extreme uitlopers complottheorieën, door de AIVD bestempeld als „anti-institutioneel extremisme”. En de vraag is of je dit afnemende vertrouwen niet op een andere wijze zou moeten tegengaan, om te beginnen bijvoorbeeld door al die maatregelen en procedures aan te pakken die uitgaan van een wantrouwen van de overheid in de burgers. Of, zoals de Groningse bestuurskundige Bart-Jan Heine bepleitte, door het 'oplossend vermogen van de overheid' te vergroten door managers en consultants te ontslaan en meer wetenschappers in te zetten om aan een reeks van voortdurende problemen van burgers een einde te maken. 

Om te laten zien dat een partijverbod noodzakelijk is en niet een puur symbolische geste om afstand te nemen van abjecte ideeën zou je op z'n minst eerst moeten nagaan of de Nederlandse wet niet al voldoende middelen biedt om de democratie te beschermen. Bedreiging, geweld, discriminatie, groepsbelediging, het kan in Nederland allemaal aangepakt worden. Wilders is voor groepsbelediging veroordeeld, evenals mensen die op sociale media politici met de dood hebben bedreigd. Zulke concrete, daadwerkelijke acties die de democratie ondermijnen kunnen dus bestraft worden. Wat terecht niet bestraft kan worden zijn opvattingen. En juist die 'antidemocratische en antirechtsstatelijke opvattingen' komen steeds weer terug in de pleidooien voor een partijverbod. Voorlopig ben ik nog niet overtuigd.

Boekverbranding en de vrijheid van meningsuiting

Sinds de nazitijd worden openbare boekverbrandingen in democratische landen verafschuwd. De brandstapels van de nazi's lieten eens te meer zien dat vrijheid van meningsuiting en fascisme niet samengaan. Nu worden er in Zweden en Denemarken opnieuw boeken demonstratief in brand gestoken. Volgens de autoriteiten kunnen de Koranverbrandingen echter niet verhinderd worden vanwege het recht op een vrije meningsuiting. Een absurde redenering. Boeken verbranden of vernietigen omdat de inhoud je niet bevalt is altijd fout en kan naar mijn mening nooit verdedigd worden met een beroep op de demonstratievrijheid of de uitingsvrijheid.

In Nederland heeft Edwin Wagensveld, voorman van de piepkleine anti-islamitische actiegroep Pegida, afgelopen voorjaar al vier keer een koran demonstratief verscheurd. De reactie van de autoriteiten hier en in Scandinavië is op dergelijke acties is het opschroeven van de waakzaamheid van politie en inlichtingendiensten uit vrees voor aanslagen. De provocaties zijn een gevaar voor de veiligheid, zeggen ze ook in Zweden en Denemarken. Toch durft men kennelijk niet in te grijpen. In Zweden is ook maar een krappe meerderheid tegen het verbranden van heilige boeken. 

De Nederlandse hoogleraar Tom Zwart meent dat de autoriteiten de plicht hebben om religieuze vrede te bewaren. Hij verwijst naar het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Het Hof in Straatsburg heeft met een beroep op het EVRM eerder een Oostrenrijkse schrijfster schuldig bevonden. Het erkende dat religieuze groeperingen kritiek van anderen op hun godsdienstige overtuiging moeten dulden, maar dat als die kritiek aanzet tot haat of religieuze intolerantie, dat die dan aan banden moet worden gelegd. Zwart ziet voor Nederlandse burgemeesters ook mogelijkheden om koranverbrandingen te verbieden met een beroep op de Wet Openbare Manifestaties waarin staat dat een demonstratie verboden kan worden ter bestrijding en voorkoming van wanordelijkheden. Het bewaren van de religieuze vrede en het voorkomen en bestrijden van wanordelijkheden komen volgens hem op hetzelfde neer. 

Is een boekverbranding niet meer dan een 'wanordelijkheid'? 'Het bewaren van de religieuze vrede', vind ik overigens zo algemeen gesteld geen overheidstaak. In Nederland is religiekritiek niet strafbaar, wel groepsbelediging op grond van onder meer religie. Zo zou je de Koranverbranding ook kunnen duiden: een bewuste poging om een groep op grond van godsdienstige overtuigingen ernstig te beledigen. Waarom wordt Wagensveld niet aangeklaagd?

Alles bij elkaar lijkt me dat er voldoende redenen zijn om de provocaties van die anti-islam demonstranten niet langer te tolereren.

Een Nederlandse SLAPP-case

SLAPP staat voor 'strategische rechtszaken tegen publieke participatie' (in het Engels strategic lawsuits against public participation). Dat zijn uitputtende rechtszaken tegen journalisten, mensenrechtenverdedigers of wetenschappers die vermogende personen of bedrijven aanspannen met als voornaamste doel hen het zwijgen op te leggen. De gedaagden zijn onrecht, corruptie of mensenrechtenschendingen op het spoor gekomen waarvoor zij in het algemene belang de publiciteit opzoeken. De aanklagers vrezen voor hun reputatie en de aantasting van hun private belangen. Ze hebben geld genoeg om daar kostbare advocatentijd tegen in te zetten en dreigen met enorme boetes en de betaling van huizenhoge proceskosten. De meeste aangeklaagden zitten niet in die positie en kunnen dat risico niet nemen. Daarom haken ze af en kiezen ze er voor niets meer te publiceren, feiten ongenoemd te laten of  conform de eisen te rectificeren. Dergelijke rechtszaken hebben elders een çhilling effect. Wie onrecht kan onthullen wordt gedwongen na te denken over de risico's op een SLAPP. Dat schaadt de openheid en de participatie in het publieke debat.

De Nederlandse grootaandeelhouder van handelsonderneming B&S Blijdorp heeft het FD gedagvaard vanwege berichten over mogelijke ontduiking van de sancties tegen Iran en het niet informeren van andere aandeelhouders. Op de achtergrond speelt een conflict met een Iraanse zakenman die marmergroeven exploiteert. Blijdorp vordert naast rectificatie en verwijdering van de artikelen een verklaring van de rechter dat het FD onrechtmatig heeft gehandeld. Aan immateriële schade vordert hij € 150.000; de materiële schade zou in een nadere procedure moeten worden berekend. Het Persvrijheidsfonds van de NVJ staat achter de journalisten en roept de rechter op om deze zaak te beschouwen als een zogenaamde “SLAPP-zaak” en de vorderingen zo snel mogelijk af te wijzen. 

In de EU hebben de lidstaten vorige maand een gemeen­schappelijk standpunt bereikt over een wetsontwerp dat journalisten en mensenrechten­verdedigers moet beschermen tegen kennelijk ongegronde vorderingen of onrechtmatige gerechtelijke procedures. De Europese Journalistenfederatie is erg teleurgesteld in het standpunt van de Raad. Het oorspronkelijke voorstel voor een Directive van de Commissie dat ook de instemming heeft van het parlement zou tot een betere bescherming van journalisten leiden. Het ontwerp is nu onderwerp van onderhandelingen van de drie partijen: de Commissie, de Raad en het parlement.

Het is een onderwerp dat deel uitmaakt van bredere mediawetgeving van de EU die nog voor de komende verkiezingen behandeld moet worden. 

Nieuwsuur op de sensatietoer

Hoe ernstig moeten we de bedreigingen en scheldpartijen aan het adres van politici nemen? Sigrid Kaag keert niet terug in de politiek omdat, zoals zij verklaarde, ernstige bedreigingen en zware beveiligingsmaatregelen een te grote wissel hebben getrokken op haar gezin. Het leidde tot grote verontwaardiging en zorg in politiek Den Haag. Nieuwsuur besteedde er afgelopen donderdag ruim aandacht aan maar moest achteraf toegeven dat ze wel wat te ver waren gegaan. In de uitzending werd gezegd dat verreweg de meeste negatieve berichten te maken hadden met het vrouw-zijn van Kaag. De hoofdredactie van Nieuwsuur stelt maandag dat die conclusie onterecht is getrokken. Ook de constatering dat “veel” negatieve tweets over het gezin en de echtgenoot van Kaag gingen en racistisch van toon waren, bleek niet juist. 

De hoofdredactie van Nieuwsuur verklaarde de fouten uit 'tijdsdruk, een te ambitieus idee, redacteuren die langs elkaar heen werkten en een verkeerde uitvoering van de content-analyse'. Ik vermoed dat de gretigheid waarmee mainstream media de laatste tijd berichten over de drek die de sociale media uitspuwen dergelijke slordigheden ook in de hand heeft gewerkt. Bedreiging van politici is een gemakkelijk, gevoelig en aandacht trekkend 'trending topic'.

Daarmee wil ik het onderwerp niet bagatelliseren. Het raakt aan de grondvesten van de democratie. Politici moeten in verkiezingen door de burgers en tussentijds door de gekozen volksvertegenwoordiging ter verantwoording worden geroepen. Wie probeert hen via bedreigingen of pogingen tot omkoping te beïnvloeden doorkruist deze democratische procedures. Terechte zorgen dus als dit soort acties de politiek gaan domineren. Volgens de minister van Justitie is het aantal bedreigingen van politici vorig jaar flink toegenomen. De stijging van het aantal meldingen kent verschillende oorzaken, schrijft ze in een bijlage bij het halfjaarlijkse rapport over de politie. 'De maatschappelijke onrust (corona, stikstof, etc.) is de afgelopen jaren toegenomen. Ook is er een verhoging van de meldings- of aangiftebereidheid.' Het speciale team dat zich met de bedreiging van Haagse politici bezighoudt meldde vorig jaar tot eind november 1072 meldingen 588 in 2021. In dat jaar werden 370 meldingen door het OM beoordeeld als mogelijk in strijd met de strafwet. Voor 2022 wordt geen aantal genoemd. Ook gaat de minister niet in op de grens tussen forse kritiek en strafbare bedreiging van een politicus. Het zou goed zijn als de media hier eens wat dieper op in gaan in plaats van alleen zorgwekkende incidenten te verspreiden.

Diversiteit en inclusiviteit in wetenschap en politiek

Op de Universiteit van Amsterdam (UvA) zijn geen „ernstige institutionele misstanden” die een bedreiging vormen voor de academische vrijheid en de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek bij de faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen. Dat concludeert een externe onderzoekscommissie onder leiding van Carel Stolker in het rapport Krachtig en Kwetsbaar; academische vrijheid in de praktijk. Daarmee zijn de klachten van de inmiddels wegens wangedrag ontslagen docent Laurens Buijs van tafel. Het debat over acdemische vrijheid dat hij ontketende zal nog wel even voortduren. Deze week plaatste Trouw een slecht onderbouwde opiniebijdrage van een groep docenten die de suggestie willen wekken dat universiteiten hun kritisch-wetenschappelijke opdracht verzaken omdat ze 'in de ban zijn geraakt van een beperkte set politieke en ideologische overtuigingen.' Dergelijke algemene stellingen vormen een gevaarlijke ondermijning van het vertrouwen in publieke instituties. Het is goed dat een gedegen rapport als dat van Stolker c.s. daartegen enig tegenwicht biedt.

Het rapport van Stolker ontkent niet dat er reden is tot zorg. De 'grimmigheid' van het hedendaagse gepolariseerde publieke debat, 'die voor docenten, studenten, onderzoekers en bestuurders soms uitgesproken intimiderend is, kan de academische vrijheid in het hart treffen en leiden tot ongewenste zelfcensuur of andere vormen van ongewenste terughoudendheid onder onderzoekers, docenten en studenten.' De commissie spreekt zich uitdrukkelijk uit tegen 'woke'. 'Volgens de commissie heeft dit concept zich ontwikkeld van een oproep gericht op bewustwording van racisme, ongelijkheid en sociaal onrecht tot een manier van discussieren waarbij mensen niet in elkaars argumenten geïnteresseerd zijn en „elkaar zelfs het recht van spreken willen ontzeggen.” Dat past volgens de commissie niet bij een universiteit.' Ook diversiteit van politieke opvattingen en van wetenschappelijke perspectieven is een wezenlijk onderdeel van inclusieve diversiteit aan de universiteit. 

Het verschil tussen ‘democratisch’ en ‘antidemocratisch’ wantrouwen

De AIVD maakt zich grote zorgen om het ‘anti-institutioneel extremisme’ in Nederland, nu het aantal aanhangers van complotdenkers blijft groeien. Volgens de veiligheidsdienst zouden meer dan honderdduizend mensen in mindere of meerdere mate geloven dat er internationaal en in Nederland een ‘kwaadaardige elite’ aan de macht is die bezit heeft genomen van de overheid, de media en de wetenschap. Dergelijk extremisme kan als het zich verder uitbreidt een gevaar opleveren voor de democratische rechtsorde, volgens de dienst.

In De Groene van vorige week merkt inlichtingenexpert Jelle van Buuren op dat de AIVD anderzijds ook van mening is dat anti-institutionele kritiek wel degelijk hoort in een gezonde democratie:  ‘Het zich uitspreken tegen overheidsbeleid, het betwisten van de rechtvaardigheid van een rechterlijke uitspraak, politici bestempelen als elitair en de waarheid in twijfel trekken van een journalistiek of wetenschappelijk artikel, of de wet overtreden bij protesten, is niet extremistisch’. Erkend wordt dat ‘instabiliteit bij een democratische rechtsorde hoort’, dat tegenspraak en kritiek gestimuleerd moeten worden, dat felle meningsverschillen en polarisatie legitiem zijn, zolang de ander maar niet wordt gedehumaniseerd.

Extremistische varianten van deze op zichzelf nuttige tegenspraak worden helaas echter gevoed door het falen van de instituties. De veiligheidsdienst wijst op de toeslagenaffaire, de problemen met de gaswinning in Groningen en de stikstofcrisis. Bovendien kwam Rutte vorig jaar in opspraak omdat hij uit eigen beweging sms’jes van zijn telefoon had gewist, wat parlementaire controle onmogelijk maakte. De AIVD: “Het vergroten van de weerbaarheid vraagt vooral om betrouwbaarheid en eerlijk communiceren van instituties”. Een nogal versleten stellingname. De vraag waar het om draait is natuurlijk wanneer er nu eindelijk een adequaat antwoord van de politiek komt dat een verdere groei van het extremisme kan tegengaan.

Het gevaar van desinformatie

De ophef over gevaarlijke desinformatie heb ik altijd met enige scepsis bekeken. Ten eerste omdat de betekenis niet altijd even duidelijk is. Gaat het om foute informatie, leugens, propaganda? Problematische communicatie, dat zeker, maar het uitroeien daarvan lijkt me een even grote opgave als, om maar eens een voorbeeld te noemen, het afschaffen van wat heet 'het oudste beroep van de wereld'. Vergeet het maar. 

De Nederlandse overheid waarschuwt voor desinformatie in de zin van 'onware, inaccurate of misleidende informatie die met opzet wordt gemaakt en verspreid om geld te verdienen of om een persoon, sociale groep, organisatie of land te schaden.' Het is daarom altijd belangrijk om kritisch te zijn op informatiebronnen. Mee eens. Maar - en dat is mijn tweede punt- daar hoort ook de waarschuwing bij dat dergelijke desinformatie in crisissituaties zoals oorlogen en gewapende conflicten deel uit maken van het wapenarsenaal van álle partijen. Die desinformatie komt niet alleen van de vijand. Ook in een oorlog mogen we hopen op onafhankelijke journalistiek om niet misleid te worden door eenzijdige propagandaverhalen. Veel ophef over desinformatie gaat uitsluitend over propaganda van de vijand. Het leidt niet zozeer tot kritische reflectie op berichtgeving alswel tot bevestiging van een negatief oordeel over 'onze tegenstanders'. 

Voor een kritische reflectie op berichtgeving en het detecteren van desinformatie dient men vooral te letten op achterliggende belangen. Wie brengt dit bericht om welke reden in omloop? Dan blijkt dat de Nederlandse overheid zelf ook vragen oproept op dit gebied. De NRC schreef vorige maand over een geheime 'denktank' van het ministerie van VWS die zich actief bezighield met het bestrijden van desinformatie rond de coronapandemie. In wiens belang was dat? Moet de overheid hier een actieve rol in spelen? Mogen ambtenaren meebeslissen over wat wel en wat niet als schadelijke desinformatie moet worden beschouwd? Veel vragen over een 'schimmige' operatie die de overheid op de rand van censuur heeft gebracht. Het lijkt alsof er in Den Haag niet goed is nagedacht over de lastige kanten van het verschijnsel 'desinformatie' waar iedereen de mond vol van heeft. Het zou beter zijn als de overheid de bestrijding van mogelijk schadelijke boodschappen van desinformatie overlaat aan een onafhankelijk, belangenloos instituut. 

De context van woorden

In een column over taal wijst Marc van Oostendorp er op dat de betekenis van woorden niet altijd eenduidig is. Dat breekt met name de juristen op die als geen ander precies willen zijn in hun taalgebruik. Je kunt de betekenis van een woord natuurlijk opzoeken in een woordenboek. Maar dat geeft niet altijd uitsluitsel. 'Het is nu juist een kenmerk van menselijke taal dat woorden altijd een wat vage betekenis hebben, waarvan de betekenis inderdaad eigenlijk grotendeels op een geheimzinnige manier door de context wordt bepaald.' 

En tot die context behooort bijvoorbeeld de cultuur van de taalgebruikers. Generatieverschillen leveren ook verschillen op in taalgebruik. Taal is een levend ding en verandert in de loop van de tijd. Woordenboeken lopen in dat opzicht altijd achter. Allemaal redenen om de betekenis van woorden niet altijd als een absoluut gegeven op te vatten. Natuurlijk, een stoel is een stoel. Maar wat is een fascist? De betekenis die de een aan een woord hecht kan nogal verschillen van die van een ander. Lastig voor de onderlinge communicatie, maar bovenal buitengewoon ongemakkelijk voor een rechter die een uitspraak moet doen in zaken waar juist de woorden tellen: smaad, belediging, discriminatie, bedreiging.

Welke woorden in de rechtspraak als grensoverschrijdend worden beschouwd hangt af van de context en de individuele en maatschappelijke impact ervan. In het publieke debat ligt dat allemaal wat eenvoudiger. Dat loopt dan ook al snel vast op 'foute' woorden. Fout in de betekenis die de veroordelende partij er aan geeft.

Censuur ligt om de hoek

In een democratische rechtsstaat beschermt de overheid de uitingsvrijheid en stelt ze zich uiterst terughoudend op ten aanzien van de beperking van het vrije woord. Er zijn wettelijke beperkingen. De rechter kan op grond daarvan grensoverschrijdende uitingen veroordelen. Maar een regering hoort zich daar niet mee te bemoeien. Nederland kent geen censuur door de overheid. Het is een aspect van onze democratie dat graag wordt aangehaald door critici van minder democratische landen elders in de wereld. 

In de afgelopen week zijn we geconfronteerd met twee berichten die er op wijzen dat een direkt ingrijpen van de overheid in het vrije verkeer van informatie ook hier niet geheel onmogelijk blijkt. Het bestuur van de NPO heeft staatssecretaris Gunay Uslu (Media, D66) gevraagd om de voorlopige erkenning van Ongehoord Nederland (ON) in te trekken. En op het ministerie van VWS was vorig jaar een 'denktank' actief waar eventuele ingrepen in de media werden besproken vanwege desinformatie over de vaccinatie tegen corona. In beide gevallen is de rechter niet betrokken. 

De aspirant-omroep ON ligt van begin af aan onder vuur omdat er in de uitzendingen ruimte wordt geboden aan extreemrechtse politici en commentatoren die leugens over de coronapandemie en de vaccinatie niet schuwen. En daarnaast een hoop andere onzin verkondigen. Tegen discriminerende uitlatingen van de gasten in het wekelijkse programma zijn al duizenden klachten ingediend. De NPO gooit het vooral op de weigering van ON om met andere omroepen samen te werken maar vermijdt de inhoudelijke kritiek. Het verzoek aan de staatssecretaris heeft geleid tot heftige reacties. Voorstanders van een verbod vinden dat er geen plaats is voor extreemrechtse 'drek' in een met openbare middelen gefinancierd omroepbestel. Ga meer ergens anders je onzin verkopen! Tegenstanders zeggen dat het publieke bestel alle geledingen van de Nederlandse samenleving hoort te vertegenwoordiger, dus moet er 'logischerwijs' ook plaats zijn voor 'de groepen die in hun afwijkende mening stuitend of niet goed snik zijn.' 

Ik vind dat laatste wel een belangrijk argument. Ik hoorde een andere tegenstander op de radio ook nog zeggen dat je moet kijken naar degenen die ON door hun lidmaatschap mogelijk hebben gemaakt. Uitsluiting van die groep is niet zonder risico. Het averechtse effect van een verbod zou een verdere vervreemding zijn van een groeiende groep mensen die het vertrouwen in de politiek en de media verloren hebben. ON-directeur Karskens profileert zich nu al als 'martelaar van het vrije woord'. Probeer zijn volgelingen dan maar eens om te praten. 

Maar het belangrijkste argument tegen ingrijpen op inhoudelijke gronden is het ontbreken van een rechterlijke toets. De staatssecretaris zal zich daarom verre houden van een oordeel over het programma van ON. Ze zal het als een bestuurlijk conflict behandelen. Maar een verbod zal zowel door voor- als tegenstanders worden opgevat als een inhoudelijk oordeel. En daarmee maakt ze de weg vrij naar de opvatting dat overheidscensuur in Nederland best wel kan. Een griezelig perspectief. 

Woo niet veel beter dan Wob

VWS krijgt 'opnieuwe een stevige tik op de vingers' vanwege gebrek aan openheid over het coronabeleid, schrijft Follow the Money. Het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (ACOI) kapittelt het ministerie omdat het in gebreke is gebleven bij het voldoen aan vragen van journalisten die een beroep doen op de Wet Open Overheid (Woo). Deze wet vervangt sinds vorig jaar de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Nieuw is het ACOI dat ook klachten van journalisten behandelt. Maar dat is dan ook het enige nieuwe dat er op dit gebied te melden valt.

De Woo heeft nog tot nu toe nog niet geleid tot meer openheid bij de overheid. De ACOI constateert bij monde van voorzitter Ineke van Gent dat de ambtenaren bij VWS wel heel hard werken, maar niet leveren waar om wordt gevraagd. Het advies spreekt van 'een fabrieksproces waarin door veel mensen hard wordt gewerkt. Alleen levert de fabriek niet waar de verzoekers om vragen, namelijk om tijdige openbaarmaking van specifiek de informatie die voor hen van belang is. Het Adviescollege meent dat de werkwijze de controlerende functie van de journalistiek belemmert en dat ook de toegang tot overheidsinformatie voor eenieder in het gedrang is.'

Het is het probleem van een naar binnen gekeerde, weinig responsieve overheid en dat betreft niet alleen het ministerie van VWS. De ambtenaren handelen primair vanuit het belang van hun eigen organisatie. Veel stukken worden helemaal niet vrijgegeven 'omdat anders het ‘goed functioneren’ van de overheid in het geding komt. Bijvoorbeeld omdat er dan een ‘maatschappelijk debat op basis van onvolkomenheden’ kan ontstaan. Of omdat transparantie verhindert dat ambtenaren, OMT-leden of bewindspersonen in de toekomst nog vertrouwelijk van gedachten durven te wisselen.' De ACOI verwerpt de uitleg van deze weigeringsgrond uit de Woo. Nu roept de overheid het ‘functioneren van de Staat’ ‘te hooi en te gras’ in, zegt hoogleraar staatsrecht Wim Voermans. ‘Het ministerie hanteert deze weigeringsgrond veel te extensief en generiek, ook nog eens nagenoeg ongemotiveerd.’ 

De Hond in het ongelijk gesteld

De Nederlandse film De Veroordeling en de podcast De Deventer Mediazaak over de Deventer moordzaak mogen voorlopig gewoon uitgezonden worden. Opiniepeiler en publicist Maurice de Hond eiste bij de rechter dat ze verwijderd zouden worden, maar hij kreeg geen gelijk. De Hond is een doorzetter als het om zijn reputatie gaat. Ondanks de conclusie van alle rechtbanken dat Ernst Louwes de moord op de weduwe Wittenberg heeft gepleegd blijft De Hond tot op de dag van vandaag volhouden dat het de klusjesman was. De civiele rechter veroordeelde De Hond tot het betalen van schadevergoeding aan de klusjesman en verbood hem ook om zijn overtuiging nog langer uit te dragen. Later kwam hij nog voor de strafrechter die hem veroordeelde tot twee maanden voorwaardelijke celstraf omdat hij de klusjesman heeft neergezet als dader van de Deventer moordzaak, terwijl iemand anders daarvoor is veroordeeld. Die veroordeling wegens smaad werd in 2011 bevestigd in een vonnis van de Hoge Raad.

Over deze zaak is twee jaar geleden een podcast gemaakt De Deventer Mediazaak. Een half jaar later verscheen op basis daarvan de film De Veroordeling. De Hond stelt nu dat de podcast- en filmmakers bewust een karikatuur van hem hebben gemaakt. Ook zouden ze hem opzettelijk en doelgericht hebben willen beschadigen. Bij de rechter eiste hij in een tussenvoorziening onmiddellijk rectificatie en verwijdering van de podcast en film. Volgens De Hond is zijn inkomen in ernstige mate aangetast, waarvoor hij een schadevergoeding wilde. De makers van de podcast en de film vinden dat de eis van De Hond ‘een disproportionele en verstrekkende beperking van de vrijheid van meningsuiting’ inhoudt. De rechter was niet overtuigd van de urgentie van de zaak, aangezien de podcast en de film inmiddels ruim verspreid zijn. De rechter stelt verder dat 'theorie dat de boekhouder onschuldig is of dat de klusjesman de dader is, in dit geding niet relevant zijn en dus ook niet tot toewijzing van de verzochte voorlopige voorziening kunnen leiden.' Over de eventuele onrechtmatigheid van de publicaties wordt in de hoofdzaak beslist. 

Maurice De Hond is een bekende publicist en opiniepeiler die jarenlang zonder veel weerwoord in nieuwsprogramma's en talkshows zijn mening mocht geven. Hij heeft daarmee een enorme invloed gehad op de publieke opinie in Nederland. Maar het kan een keer fout gaan. En kennelijk is het moeilijk om de gevolgen daarvan te aanvaarden. Als collega's met een ander verhaal komen moet hen de mond gesnoerd worden. Nu houdt hij de media al jarenlang bezig met de bescherming van zijn eigen reputatie. Maar die sloopt hij intussen zelf als hij voor zijn eigen gelijk de persvrijheid en de uitingsvrijheid wil opofferen. 

[foto: Guido van Nispen CC]

Ophitsen tegen schrijvers

De politie heeft vorige week twee verdachten gehoord in het onderzoek naar smaad, belediging en bedreiging van schrijver Pim Lammers. Lammers was aangezocht als schrijver van het Kinderboekenweekgedicht 2023. Nadat hij met de dood was bedreigd heeft hij zich teruggetrokken. ‘Een gedicht schrijven is mij geen doodsbedreigingen waard', aldus de schrijver. 

De bedreigingen volgden op de verspreiding van enkele uit de context gehaalde zinnen van een boek van Lammers over de relatie tussen een voetbaltrainer en een 12-jarige jongen. De Actiegroep 'Gezin in Gevaar' ziet in de schrijver een gevaarlijke promotor van pedofielen en transgenders. De groep kreeg steun van Telegraaf-presentatrice Monique Smit, fotomodel en verspreider van complottheorieën Kim Feenstra en Tweede Kamerlid Wybren van Haga (ex-VVD, ex-FVD, nu BVNL). 

Van Haga stelde maar liefst 17 Kamervragen waarin hij van de minister onder andere een standpunt verwacht over het werk van Lammers als 'ongepast en pedagische onverantwoord'. In haar antwoord schrijft staatssecretaris Uslu dat zij de doodsbedreigingen aan het adres van Lammers zorgwekkend vindt. Verder wijst ze op de zelfstandigheid van het CPNB voor de organisatie van de Kinderboekenweek en de scholen en ouders voor de opvoeding en de keuze van boeken voor hun kinderen. Het ligt duidelijk niet op de weg van de regering om zich te bemoeien met de inhoud van literaire werken, noch met de opvoeding van jonge kinderen. Van Haga moet dat weten als Kamerlid. Dat hij ondanks dat de publiciteit zoekt met overbodige vragen geeft te denken. Zelfs een rechts blad als Elsevier bekritiseert Van Haga als adept van de Iraanse geestelijkheid. 

Ook schrijvers die Lammers steunen worden bedreigd. Het politieonderzoek richt zich nu op degenen die de bedreigingen hebben geuit. Maar zouden ze ook niet eens moeten gaan praten met Van Haga, Smit, Feenstra, die christelijke actiegroep en anderen die hen er toe hebben aangezet? 

Update 28 maart

[foto: Wilma van den Brink CC]

Absurde (zelf)censuur

De verminking van de boeken van Roald Dahl heeft veel losgemaakt. Wat is er toch aan de hand met uitgevers die buigen voor de meest absurde eisen van politiek correcte doordrammers? Is het de angst voor juridische procedures, voor een heksenjacht op Twitter met schadelijke gevolgen voor de reputatie van de uitgeverij? De acties van Dahls uitgever zijn in elk geval geen voorbeeld van vrijdenken, eerder van onderworpenheid aan dubieuze modetrends in taalgebruik. Men is kennelijk bang niet op tijd met de trend mee te gaan. 

De Britse uitgeverij Penguin bleek niet ongevoelig voor alle kritiek. De uitgeverij brengt daarom later dit jaar zeventien van zijn boeken in de oorspronkelijke vorm uit, naast de eerder aangekondigde herziene versies. Lezers kunnen dan zelf kiezen welke versie hun voorkeur heeft. 

Dat betekent allerminst dat de affaire daarmee gesloten kan worden. Want wat gaat het optreden van die nieuwerwetse censoren, sensitivity readers genoemd, betekenen voor al die andere schrijvers uit het verleden die zich niets hebben aangetrokken van hedendaagse taalnormen? En wat gaan zij voor belemmeringen in het taalgebruik opwerpen voor de nieuwe schrijvers? We kennen de voorbeelden van censuur uit orthodox christelijke hoek. Ook Nederlandse uitgevers blijken daar gevoelig voor. Het kan ook een commerciële keuze zijn, zegt Philippa Willitts, een Britse sensitivity reader die auteurs op hun eigen verzoek adviseert.  

Wat is de invloed van al die ophef over het taalgebruik op de zelfcensuur van de auteur?

Preventief ingrijpen bij opruiende teksten

Burgemeesters proberen ordeverstoringen te voorkomen met 'online gebiedsverboden'. Een oproep om ergens te gaan 'rellen' willen ze bestraffen met een bestuurlijke boete. Een omstreden maatregel vanuit het oogpunt van de demonstratievrijheid en de vrijheid van meningsuiting, zeggen deskundigen. Maar 'je kunt niet zomaar met een beroep op de vrijheid van meningsuiting zeggen van 'ik ga nu rellen organiseren', meent burgemeester Wientjes van Haarlem. Hij vindt dat hij als bewaker van de openbare orde in zijn gemeente een online uitingsverbod moet kunnen opleggen. Zijn collega in Almelo heeft onlangs de Algemene Politie Verordening (APV) gewijzigd om dat in voorkomende gevallen ook te kunnen doen. 

De Utrechtse burgemeester Dijksma is echter door de rechter teruggeroepen nadat ze een jongen uit Zeist een boete had opgelegd omdat hij opriep tot rellen uit protest tegen de coronamaatregelen. Dijksma verbood de jongen online berichten te publiceren "die zijn te kwalificeren als het door uitdagend gedrag aanleiding geven tot wanordelijkheden", maar dat is in strijd met de Grondwet, zegt de bestuursrechter nu, in weerwil van eerdere suggesties van de minister van Justitie Dilan Yesilgöz. De APV geeft de burgemeester mogelijkheden om op te treden als zich ergens ongeregeldheden voordoen of daartoe wordt opgeroepen. Digitale platformen vallen niet onder die regel, zegt de rechter: het moet gaan om een fysieke plaats, zoals een plein, weg of park.

In reactie op dit besluit kondigde burgemeester Halsema aan dat Amsterdam door wil gaan met online gebiedsverboden. Als het niet via de APV kan dan moet het wel kunnen via de wetgeving inzake de bevoegdheden van de burgemeester, verwacht zij. Halsema en Dijksma en veertig andere burgemeesters ondertekenden vorige week een open brief aan de regering waarin om instrumenten wordt gevraagd om opruiing via sociale media preventief aan te kunnen pakken. Zij menen dat de huidige wetgeving, die dateert van vòòr het digitale tijdperk verouderd is.  Vanuit hun verantwoordelijkheid voor de openbare orde willen zij oproepen tot gewelddadigheden in de kiem kunnen smoren. 

Repressie van maatschappelijk verzet

De protesten tegen het handhaven van overheidssteun aan fossiele bedrijven (17 miljard volgens Extinction Rebellion) hebben tot bedenkelijke vormen van repressie geleid. Eerst werden mensen die tot een demonstratie op de A12 in Den Haag opriepen vanwege strafbare opruiing preventief opgepakt en vastgezet. Ze kregen voor de demonstratie een gebiedsverbod. Bij de demonstratie op zaterdag arresteerde de politie 768 demonstranten, waarvan de laatste pas op zondag weer werden vrijgelaten. Ook journalisten die er voor hun werk aanwezig waren zijn opgepakt. 

Het College voor de Rechten van de Mens concludeert dat het demonstratierecht met dit soort acties ernstig onder druk staat. De inzet van strafrechtelijke instrumenten, zoals het het arresteren, verhoren en vervolgen van organisatoren wegens opruiing, zelfs voordat de demonstratie heeft plaatsgevonden is extreem zwaar en niet makkelijk te rechtvaardigen. 'Er kan een verlammend effect van uitgaan: anderen kunnen hierdoor ervan weerhouden worden om hun recht op vrijheid van meningsuiting en vreedzaam protest uit te oefenen.' De aanhouding van demonstranten die zich niet schuldig hebben gemaakt aan strafbare feiten is eveneens uitermate dubieus. De overheid dient demonstranties in principe te faciliteren. Dat was in dit geval moeilijk omdat de organisatoren niet in gesprek wilden gaan met de burgemeester die op voorhand demonstreren op de A12 had verboden. De vraag is of dit het optreden van de politie zaterdag tegen vreedzame demonstranten kan rechtvaardigen.

Meten met twee maten

Een andere vraag is of het OM en de politie niet met twee maten meten als we de demonstraties van Extinction Rebellion (XR) vergelijken met de boerenprotesten. Berend Roorda, die zich op de Universiteit van Groningen bezighoudt met demonstratierecht, vindt ook dat er vrij fors middel is ingezet. Hij verwijst naar de acties van XR in musea waarbij activisten zich vastlijmden aan de glasplaat van een beroemd schilderij. Ze kregen allemaal twee maanden celstraf, waarvan één voorwaardelijk. Dat was heel wat meer dan boeren kregen die betrokken waren bij snelwegprotesten afgelopen zomer en de bedreigende bezoeken aan het privé-adres van ministers. Roorda: 'Ik hoor vanuit politie en OM dat de kans op escalatie bij boeren groter is dan bij klimaatactivisten. Dat kan bij boerenprotesten reden zijn om te zeggen: we hebben de juridische mogelijkheden wel, maar we gebruiken die niet.' Een kwalijke redenering in een rechtsstaat als we dit bekijken vanuit het oogpunt van gelijke behandeling. 

Een deel van de Tweede Kamer heeft geheel terecht kritische vragen gesteld bij deze behandeling van demonstranten. Het is misschien juridisch niet relevant, maar ik zou het goed vinden als ze bij de vergelijking van deze verschillende acties ook mee willen wegen dat de een puut voor eigen belang strijdt en de ander actie voert voor het collectieve belang van ons en onze nazaten.