Partijverbod controversiëel?

De Tweede Kamer moet volgende week besluiten welke zaken nog afgehandeld kunnen worden zo lang er geen nieuw parlement is gekozen, de zogenaamde niet-controversiële zaken. Een van de lopende zaken is een wetsontwerp over politieke partijen waarin ook een mogelijk verbod is opgenomen. Eind juni belegde de Kamer daarvoor een rondetafelconferentie met experts. Afgaande op de persberichten na afloop kwamen die ook niet met eenvoudige oplossingen of adviezen. Ik neem dus aan dat het wetsontwerp over de verkiezingen heen getild gaat worden en dat een nieuw parlement het misschien pas over een jaar gaat behandelen. 

Dan kunnen de kiezers er dus nog iets over zeggen, zou je denken. Maar ik betwijfel of het onderwerp geschikt zal worden geacht voor de verkiezingscampagne. Waarschijnlijker is dat we er voorlopig niets meer over horen. En dat is jammer, want het gaat hier wel over een wezenlijk onderdeel van de democratie: de vrijheid van burgers om zich rond hun gezamenlijk gedachtegoed te groeperen en vervolgens met een eigen organisatie te streven naar macht om hun programma in praktijk te kunnen brengen. De vrijheid van denken en de vrijheid om gedachten te verspreiden zijn hier in het geding.

Maar wat nu als dat programma er op gericht is de democratie met haar instituties om zeep te helpen. Moeten we er niet voor zorgen dat de democratie voldoende weerbaar is om dergelijke aanvallen te weerstaan? En zou dan in het uiterste geval een partij ook niet verboden moeten kunnen worden? Als die partij, zoals in het wetsontwerp staat 'de onafhankelijkheid van de rechtspraak ongedaan wil maken, zich verzet tegen een vreedzame machtsoverdracht of vrije verkiezingen belemmert.' 

Er is veel te zeggen voor versterking van de weerbaarheid van de democratie. Of daar een mogelijk partijverbod bij hoort, ook als het bedoeld is als 'laatste redmiddel', wellicht voorafgegaan door andere sancties, zoals een van de experts adviseerde, weet ik nog niet. Het wetsvoorstel staat wel sterk in de reuk van recente aanvaringen tussen de gevestigde partijen en extreemrechts; en ook van zorgen over het afnemende vertrouwen van burgers in de politiek en het bestuur met als extreme uitlopers complottheorieën, door de AIVD bestempeld als „anti-institutioneel extremisme”. En de vraag is of je dit afnemende vertrouwen niet op een andere wijze zou moeten tegengaan, om te beginnen bijvoorbeeld door al die maatregelen en procedures aan te pakken die uitgaan van een wantrouwen van de overheid in de burgers. Of, zoals de Groningse bestuurskundige Bart-Jan Heine bepleitte, door het 'oplossend vermogen van de overheid' te vergroten door managers en consultants te ontslaan en meer wetenschappers in te zetten om aan een reeks van voortdurende problemen van burgers een einde te maken. 

Om te laten zien dat een partijverbod noodzakelijk is en niet een puur symbolische geste om afstand te nemen van abjecte ideeën zou je op z'n minst eerst moeten nagaan of de Nederlandse wet niet al voldoende middelen biedt om de democratie te beschermen. Bedreiging, geweld, discriminatie, groepsbelediging, het kan in Nederland allemaal aangepakt worden. Wilders is voor groepsbelediging veroordeeld, evenals mensen die op sociale media politici met de dood hebben bedreigd. Zulke concrete, daadwerkelijke acties die de democratie ondermijnen kunnen dus bestraft worden. Wat terecht niet bestraft kan worden zijn opvattingen. En juist die 'antidemocratische en antirechtsstatelijke opvattingen' komen steeds weer terug in de pleidooien voor een partijverbod. Voorlopig ben ik nog niet overtuigd.

Boekverbranding en de vrijheid van meningsuiting

Sinds de nazitijd worden openbare boekverbrandingen in democratische landen verafschuwd. De brandstapels van de nazi's lieten eens te meer zien dat vrijheid van meningsuiting en fascisme niet samengaan. Nu worden er in Zweden en Denemarken opnieuw boeken demonstratief in brand gestoken. Volgens de autoriteiten kunnen de Koranverbrandingen echter niet verhinderd worden vanwege het recht op een vrije meningsuiting. Een absurde redenering. Boeken verbranden of vernietigen omdat de inhoud je niet bevalt is altijd fout en kan naar mijn mening nooit verdedigd worden met een beroep op de demonstratievrijheid of de uitingsvrijheid.

In Nederland heeft Edwin Wagensveld, voorman van de piepkleine anti-islamitische actiegroep Pegida, afgelopen voorjaar al vier keer een koran demonstratief verscheurd. De reactie van de autoriteiten hier en in Scandinavië is op dergelijke acties is het opschroeven van de waakzaamheid van politie en inlichtingendiensten uit vrees voor aanslagen. De provocaties zijn een gevaar voor de veiligheid, zeggen ze ook in Zweden en Denemarken. Toch durft men kennelijk niet in te grijpen. In Zweden is ook maar een krappe meerderheid tegen het verbranden van heilige boeken. 

De Nederlandse hoogleraar Tom Zwart meent dat de autoriteiten de plicht hebben om religieuze vrede te bewaren. Hij verwijst naar het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Het Hof in Straatsburg heeft met een beroep op het EVRM eerder een Oostrenrijkse schrijfster schuldig bevonden. Het erkende dat religieuze groeperingen kritiek van anderen op hun godsdienstige overtuiging moeten dulden, maar dat als die kritiek aanzet tot haat of religieuze intolerantie, dat die dan aan banden moet worden gelegd. Zwart ziet voor Nederlandse burgemeesters ook mogelijkheden om koranverbrandingen te verbieden met een beroep op de Wet Openbare Manifestaties waarin staat dat een demonstratie verboden kan worden ter bestrijding en voorkoming van wanordelijkheden. Het bewaren van de religieuze vrede en het voorkomen en bestrijden van wanordelijkheden komen volgens hem op hetzelfde neer. 

Is een boekverbranding niet meer dan een 'wanordelijkheid'? 'Het bewaren van de religieuze vrede', vind ik overigens zo algemeen gesteld geen overheidstaak. In Nederland is religiekritiek niet strafbaar, wel groepsbelediging op grond van onder meer religie. Zo zou je de Koranverbranding ook kunnen duiden: een bewuste poging om een groep op grond van godsdienstige overtuigingen ernstig te beledigen. Waarom wordt Wagensveld niet aangeklaagd?

Alles bij elkaar lijkt me dat er voldoende redenen zijn om de provocaties van die anti-islam demonstranten niet langer te tolereren.