Nepnieuws of een Ministerie van de Waarheid

Dit wordt komend jaar een terugkerend thema in het publieke debat: nepnieuws. En dan bedoel ik valse berichten die bewust verspreid worden om onrust te zaaien. Voor de Taalbank geeft Ton van den Boom de volgende definitie: "als actualiteit of als nieuws gepresenteerde berichten die niet berusten op feiten, maar op fantasie". Maar ik vind dat iets te ruim gedefiniëerd, er zijn zoveel berichten die niet of onvoldoende gebaseerd zijn op feiten. De duim van de auteur kan ook heel onschuldig zijn. Het wordt pas interessant en gevaarlijk als de fantasie wordt ingezet voor een bepaald doel: anderen schaden of bevoordelen, herrie schoppen om te ontregelen, de stabiliteit van een land, een partij of een regering onderuit halen, etc. Deutsche Welle, de Duitse Wereldomroep, sloot het jaar af met een overzicht van dergelijke berichten uit 2016. Bijvoorbeeld het bericht tijdens de Amerikaanse verkiezingscampagne dat de paus pro-Trump zou zijn. Of het bericht waarin Renate Künast, ex-minister voor de Duitse Groenen, zich op haar Facebooksite zou hebben verontschuldigd voor de moord op een student in Freiburg door een jonge asielzoeker.


Veel nepnieuws wordt verspreid via de sociale media. Op zich goed dat Zuckerberg van Facebook ons daarvoor wil waarschuwen. Hij overweegt net als andere bedrijven meer maatregelen om nepnieuws te bestrijden. Facebook-gebruikers vroegen zich terecht af of het bedrijf geen inbreuk gaat maken op de vrijheid van meningsuiting. Zuckerberg stelt hen gerust: "Het team houdt zich bezig met het bestrijden van nepnieuws en spam en zal zich niet bezighouden met meningen. We willen echt voorkomen dat mensen op nepnieuws klikken, zodat ze op websites komen waar andere mensen aan verdienen door middel van advertenties." We werken met onafhankelijke organisaties, zegt de directeur van Facebook. Dat stelt mij nog niet helemaal gerust. Het bedrijf speelt of het wil of niet een steeds belangrijker rol in de nieuwsvoorziening. Het zou zich dan ook wat meer open moeten stellen voor extern toezicht. Zoals andere grote media lijkt mij een redactiestatuut of iets dergelijks hier ook gewenst.

Ook politici dringen aan op maatregelen tegen nepnieuws.  In Duitsland zouden twee politieke partijen zelfs een verbod instellen op nepnieuws. Minister van Binnenlandse Zaken Thomas de Maizière opperde een "Abwehrzentrum gegen Desinformation". De Duitse bond van journalisten vindt het maar niks. Een waarschuwing is hier zeker op zijn plaats. Volker Beck van De Groenen: "Eine Demokratie verträgt kein Wahrheitsministerium".

Het is begrijpelijk dat er na de inbraak op de computers van de Democratische Partij in de Verenigde Staten zorgen zijn over de mogelijkheid van kwaadwillenden om via digitale media nepnieuws te verspreiden dat de verkiezingsuitslagen kan beïnvloeden. De inbraak van RTL journalisten op de Facebook-pagina van een Kamerlid heeft ook de Nederlandse politiek niet onberoerd gelaten.  De Commissie voor Binnenlandse zaken heeft de regering gevraagd hoe groot het gevaar van inmening bij de verkiezing is en welke maatregelen zij gaat nemen.

Regeringsmaatregelen tegen nepnieuws moeten kritisch worden bekeken. De persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting verdragen geen inmenging zoals we dat van autoritaire landen als Rusland en China gewend zijn. De beste bestrijding van nepnieuws ligt in handen van onafhankelijke media die de leugens en verzinsels ontmaskeren en burgers in staat stellen zelf zelf te beoordelen wat zij wel of niet moeten geloven. Tegen het nepnieuws werkt alleen het echte nieuws. Ik ben het dan ook eens met Patrick van Schie, directeur van  het wetenschappelijk bureau van de VVD, die in Trouw schrijft: "De ervaring leert dat in landen waar overheden bepalen wat dé waarheid is, van bovenaf vooral leugens worden verkocht. Er zit niet veel meer op dan allerlei vormen van 'nepnieuws' in het publieke debat door te prikken. Vervelend als het is dat niet iedereen voor argumenten en tegenbewijzen open blijkt te staan." Maar dat is, zoals hij ook schrijft, iets van alle tijden. Goed onderwijs en een degelijke onafhankelijke pers zullen hier als tegenmaatregelen moeten worden ingezet. Dat overstijgt allemaal wel de actuele hype en hiervoor is meer nodig dan wat in de waan van de dag wordt geroepen.

[foto: Esther Vargas, Flickr, cc]