Over geheime memo's, geloofwaardigheid en democratie

De pijnlijke geschiedenis van de memo's over de afschaffing van de dividenbelasting die er niet en later weer wel waren, die toen niet mochten worden ingezien, en later alsnog werden geopenbaard is ontluisterend voor de Nederlandse democratie. Inclusief het einde: een motie van afkeuring die geen meerderheid haalde omdat de coalitiepartijen en de SGP achter Rutte en Wiebes bleven staan. Na hun schaamteloze verdediging tegen de overduidelijke bewijzen dat de regering lak heeft aan de volksvertegenwoordiging vraag je je in ernst af: wanneer kan een kabinet dan wel vallen?

De oppositie heeft vergeefs alle kaarten op de geloofwaardigheid van de premier gezet. Maar de reden waarom hij zich buitengewoon relevante stukken en contacten niet wil herinneren, de reden waarom zoveel stukken de Kamer zijn onthouden, de reden waarom Wiebes in verlegenheid gebracht kon worden door vragen van de media; die achtergronden zijn in het Kamerdebat nauwelijks uitgediept. Ze werden door verwoed op de persoon spelende woordvoerders van de oppositie hoogstens in bijzinnen naar voren gebracht.

Het gebrek aan openbaarheid en de onwil om verantwoording af te leggen is natuurlijk niet een gevolg van een slecht geheugen of van menselijke onvolkomenheden bij druk bezette bewindspersonen.

Wat deze hele onsmakelijke geschiedenis laat zien is dat Unilever en Shell bij de kabinetsformatie praktisch aan de onderhandelingstafel hebben gezeten om hun belangen te behartigen. Het afschaffen van de dividenbelasting stond in geen enkele verkiezingsprogramma, zelfs niet in dat van de VVD. Dat de coalitiepartijen daaraan voorbij zijn gegaan is op zich al een aantasting van democratische principes, een klap in het gezicht van de kiezers die zich hierover niet hebben  kunnen uitspreken. Het is nou niet bepaald een detail, een kostenpost van 1,4 miljard euro. Dat de volksvertegenwoordiging vervolgens een onderbouwing van dit ondemocratisch tot stand gekomen onderdeel van het regeringsprogramma wordt onthouden is natuurlijk eveneens in strijd met alle democratische mores.

In Nederland worden kabinetten in het geheim geformeerd. Rutte III heeft zeven maanden radiostilte gekost. Ik snap best dat je voor het oog van de camera's niet makkelijk tot resultaat kan komen bij coalitieonderhandelingen. Maar zelfs in het formeel gevoelige Duitsland debatteerden leden van alle grote partijen tijdens de ongewoon lange kabinetsformatie over alle relevante kwesties in discussieprogramma's op de televisie. De huidige praktijk in Nederland is respectloos tegenover kiezer en gekozene. Het volk kiest, daarna doen de heren zaken en de volksvertegenwoordiging heeft het nakijken. Dat is de praktijk van de Raad van Bestuur van een groot bedrijf. In de BV Nederland is de democratie minder ontwikkeld dan volgens de Wet op de Ondernemingsraden minimaal vereist is. 

Openbaarheid is een breekijzer op weg naar meer democratie. Dan moet je dat instrument wel durven hanteren om het systeem open te breken. In het Kamerdebat van deze week diende het vooral om individuele zondaars te wijzen op hun tekortkomingen. Een gemiste kans.