Het grondrecht op vrijheid van meningsuiting heb ik in het spectrum van politieke standpunten altijd meer links dan rechts geplaatst. Het is een recht dat burgers de vrijheid geeft zich te verzetten tegen de almacht van de staat, tegen de macht in het algemeen. Het recht is van grote betekenis voor emancipatiebewegingen die zonder belemmering voor hun belangen moeten kunnen opkomen. De arbeidersbeweging, de vrouwenemancipatiebeweging, de Black Lives Matter beweging en andere bewegingen voor een beter leven en meer gelijke rechten konden en kunnen dat alleen doen als ze de vrijheid hebben zich te uiten over bestaand onrecht.
Claim van rechts
De afgelopen jaren wordt de uitingsvrijheid steeds meer geclaimd door rechts. Het meest bekende voorbeeld is Geert Wilders die vindt dat zijn recht op een vrije meningsuiting is aangetast door de - gegeven de strafwet onoverkomelijke- vervolging vanwege zijn 'Minder, minder Marokkanen...'- uitspraak. Veel schrijvers, politici en opiniemakers aan de rechterkant van het politieke spectrum vinden het moeilijk te verdragen dat zij worden aangesproken op hun xenofobe, racistische of seksistische uitspraken. 'Je mag tegenwoordig ook niets meer zeggen.' Een uitspraak die in de meeste gevallen nergens op slaat. Vuile woorden leiden hoogstens tot verontwaardigde reacties. Maar daar zit kennelijk het probleem: een weerwoord is voor sommigen moeilijk te verteren. Van vervolging is alleen in uitzonderlijke gevallen sprake als er een vermoeden is dat de wet wordt overtreden. De strafwet stelt namelijk wel enkele beperkingen aan de uitingsvrijheid, maar ik heb niet de indruk dat de rechter daar nou overdreven veelvuldig gebruik van maakt om mensen de mond te snoeren. En als dat gebeurt wordt altijd de nodige zorgvuldigheid betracht door rekening te houden met alle omstandigheden.
Moralisme van links
De overdreven klaagzangen van rechts worden anderzijds de laatste tijd helaas wel gevoed door een krampachtige opvatting over de vrijheid van meningsuiting in sommige linkse kringen. En dan bedoel ik het uit de Verenigde Staten overgewaaide politiek correcte denken dat leidt tot dwingende eisen inzake taalgebruik en een cancel culture die mensen uitsluit van publiek optreden. Ik heb nogal moeite met het doorgeschoten activisme dat hieruit voortkomt. Niet alleen vanwege de averechtse werking die het oproept, maar vooral omdat de bestrijding van de ongelijkheid, waar het om zou moeten gaan, geen centimeter dichterbij komt door ander taalgebruik of het afschrijven van tegenstanders omdat ze tegenstanders zijn. En verder constateer ik dat het politiek correcte moralisme vooral voorkomt in een beperkte intellectuele kring die bijdraagt aan een verdere verbreding van de kloof tussen hoger opgeleiden en de rest van de samenleving, in mijn ogen een van de meest urgente problemen van de huidige tijd.
De betekenis van vrijheid
Even terug naar de betekenis van het grondrecht. De Vlaamse historicus Annelien de Dijn, hoogleraar moderne politieke geschiedenis in Utrecht, schreef een boek over de geschiedenis van het denken over vrijheid. Ze constateert dat het hedendaagse begrip van vrijheid een conservatieve lading heeft. Het gaat sinds de 19e eeuw vooral om het behoud en de bescherming van de individuele vrijheid en de bescherming van bezit. Dat is het gevolg van de reactie van de bezittende klasse op de idealen van de Franse Revolutie, geïnspireerd door de klassieke Atheners en de humanisten uit de Renaissance, waarin de collectieve vrijheid van een volk om zichzelf te besturen centraal stond. De 19e eeuwse elite gebruikte wel de retoriek van de vrijheid, 'maar stelde tegelijkertijd dat die vrijheid niets te maken had met een volk dat zichzelf bestuurt. Vrijheid wilde volgens hen zeggen dat je gewoon rustig kon genieten van je eigen bezittingen, je eigen leven.' En dat rechts-liberale begrip van vrijheid heeft het -nu meer dan ooit- gewonnen van het linkse, collectieve begrip dat socialisten hanteerden: 'Voor liberalen was vrijheid: doe wat je wil zonder staatsbelemmering. Socialisten zeiden: een kleine staat laat de sterken toe de zwakken te onderdrukken. En dat is geen vrijheid. Ze zagen zichzelf als de echte erfgenamen van de Franse Revolutie. En ze gingen een stap verder. Ze wilden niet alleen dat de gemeenschap invloed had op het landsbestuur. Ze wilden dat dit bestuur ook invloed had op de economie, de markt en het privébezit.'
Uitingsvrijheid en democratie
Als we de uitingsvrijheid plaatsen in dit collectieve begrip van vrijheid en democratie krijgen we iets anders dan wat rechts nu uit eigen belang en zelfgenoegzaamheid claimt. Dan gaat het om de vrijheid die noodzakelijk is om collectief te kunnen besturen en ieders belang te kunnen honoreren. Alle stemmen tellen en dus moeten ook alle stemmen gehoord kunnen worden. Dan gaat het ook om de onbelemmerde uitwisseling van standpunten die moet leiden tot de beste oplossingen. En ook om openbaarheid van alle beschikbare informatie. Zoals John Stuart Mill, de 19e eeuwse voorvechter van de vrijheid van meningsuiting betoogde: censuur belemmert ons in het zoeken naar de beste alternatieven. Mill erkende ook grenzen van de uitingsvrijheid die de overheid in uitzonderlijke gevallen het recht geeft op te treden: "...het enige doel waarvoor rechtmatig macht kan worden uitgeoefend over elk lid van een beschaafde gemeenschap, tegen zijn wil, is om schade aan anderen te voorkomen." De betekenis van de vrijheid van meningsuiting is dus gerelateerd aan een maatschappelijk belang en niet exclusief aan het individuele eigen belang. De uitingsvrijheid is een noodzakelijke voorwaarde voor democratie die in aller belang is.
Tot slot nog een ander, sociaal aspect van de vrijheid van meningsuiting dat hierbij aansluit en dat laat zien dat er alle reden is voor links om het grondrecht niet aan rechts over te laten. Een publiek debat waarin in alle vrijheid standpunten worden uitgewisseld is gebaat bij tolerantie en onderling respect. Het kan niet zonder wederkerigheid. Ik kan geen ruimte claimen als ik jou geen ruimte gun. Als ik hard ben tegen jou, mag ik niet verwachten dat je mij soft behandelt. Mijn beperking van jouw vrijheid zal jouw respect voor mijn vrijheid onderuit halen en dat kan een spiraal op gang brengen naar onverdraagzaamheid, elkaar uitsluiten en uiteindelijk geweld.
[foto: Andres Musta CC]
Geen opmerkingen:
Een reactie posten