Gerechtigheid

De rechtbank in Middelburg heeft deze week de huisarts Hans van der Linde vrijgesproken van smaad jegens het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM) en directeur Roel Coutinho van het Centrum voor bestrijding van infectieziekten dat onder het RIVM valt. Het RIVM en Coutinho hadden vorig jaar tegen Van der Linde een proces aangespannen vanwege zijn uitspraken in de media over mogelijke belangenverstrengeling bij het voorschrijven van de griepprik. Het nut van de griepprik was in het Geneesmiddelenbulletin ter discussie gesteld nadat uit een meta-onderzoek was gebleken dat de werking van het vaccin niet aangetoond kon worden. Van der Linde is een huisarts die al jaren grote vraagtekens zet bij de invloed van de farmaceutische industrie op het voorschrijfgedrag van artsen. Hij wees op de mogelijke belangenverstrengeling van Coutinho die in zijn functie een belangrijke stem heeft in vaccinatieprogramma's. Hij was overigens niet de enige die zich kritisch uitliet in deze zaak (zie hier de brief van een aantal artsen en hoogleraren in Trouw van 29 november 2011.

Het RIVM en Coutinho klaagden Van der Linde aan omdat zijn uitspraken hun reputatie ernstige schade berokkenden en het vertrouwen van het publiek in hun gezag hebben ondermijnd. Zo memoreerde Van der Linde Coutinho's relaties met de industrie bij zijn AIDS-onderzoek. "...nu als RIVM heeft hij zakelijk grote belangen bij de griep en ook voor zijn toekomst is een profijtelijke relatie met de industrie voor hem belangrijk. Het zijn mensen die op een gegeven moment zeer terdege rekening houden met hoe een farmaceutische industrie aankijkt tegen hun uitlatingen.” Op de vraag van de interviewer of hij hiermee wil zeggen dat Coutinho niet integer is antwoordt Van der Linde: "Als u een zakelijke onderneming heeft en u doet zaken met iemand, dan zult u die zakelijke partner nooit voor zijn hoofd stoten en zult u hem vriendelijk proberen te bejegenen. En dan gaat ’t te ver om te zeggen: hij is niet integer, nee je streeft goede relaties na en in dat kader van die goede relaties krijg je bedenkelijke zaken als lippendienst en te vriendelijk zijn voor. En dan komt het op een gegeven moment zover dat er een…, dit is heel langzaam de afgelopen 30 jaar gegroeid.”(citaten uit het rechtbankverslag).

Dat het RIVM en Coutinho onder dekking van de eindverantwoordelijke minister een proces zijn begonnen is nogal opmerkelijk. Een veroordeling van Van der Linde zou de staat zeker in botsing hebben gebracht met artikel 10 van het EVRM. Zoals de artsen en hoogleraren in hun brief aan Trouw ook hebben duidelijk gemaakt hanteert Van der Linde een opvatting van belangenverstrengeling die in medisch-wetenschappelijke kring zeer gebruikelijk is. Openheid daarover is verplicht bij elke publicatie in een wetenschappelijk blad. Het gaat hier bovendien om een publiek debat over de rol van de farmaceutische industrie. Van der Linde stelt een maatschappelijke kwestie aan de orde, namelijk het nut van een griepvaccinatie en het functioneren van ambtenaren en overheidsorganen met betrekking tot een nationale aangelegenheid. Die vrijheid van meningsuiting vraagt om bescherming en niet om vervolging. Daarom eist de huisarts van zijn kant een veroordeling van de staat vanwege deze ongeoorloofde inbreuk op zijn recht op vrijheid van meningsuiting. 

De rechtbank is van mening dat Van der Linde de suggestie van belangenverstrengeling niet waar heeft kunnen maken. Maar uiteindelijk oordeelt de rechtbank dat Van der Linde niet onrechtmatig heeft gehandeld. Zo heeft hij afstand genomen van de suggestie dat Coutinho niet integer zou zijn. Van belang is ook dat de uitlatingen zijn gedaan in een publiek debat. Hierbij zijn de grenzen ruimer dan wanneer het een privé persoon betreft.

Gerechtigheid dus voor Hans van der Linde. 

Toch zijn er twee punten in het vonnis die bij mij vragen oproepen.

Ten eerste erkent de rechtbank niet het het verweer van van der Linde dat belangenverstrengeling in medisch-wetenschappelijke kring een neutrale term is die gebruikelijk is om bij publicaties openheid te vragen over bestaande relaties. In de volksmond heeft de term meer een negatieve bijklank. Dus daar moet je rekening mee houden als je in de media uitlatingen doet, vindt de rechter. Ik vind dat Van der Linde dat eigenlijk wel doet, zij het misschien wat te impliciet. Hij beantwoordt de vraag of hij Coutinho niet integer vindt met een ontkenning en constateert vervolgens dat een arts in de loop der jaren heel gemakkelijk goede relaties met de industrie kan ontwikkelen: zo lopen die dingen nu eenmaal. Het is juist deze constatering die relevant is in het maatschappelijk debat over de invloed van de farmaceutische industrie. Dat de wetenschappelijke wereld nu steeds scherper let op de risico's van belangenverstrengeling is hier bovendien relevant omdat Coutinho en het RIVM dergelijke risico's kennelijk niet willen zien en iedere verwijzing daarnaar uitsluitend opvatten als een aantasting van hun reputatie. 

Dit sluit aan bij mijn tweede punt. De rechtbank honoreert niet de eis van Van der Linde om de staat terecht te wijzen wegens overtreding van het grondrecht van vrijheid van meningsuiting. De staat mag in het geweer komen als zijn ambtenaren onheus bejegend worden, vindt de rechter. Maar in zijn toelichting op de vrijspraak geeft hij wel aan dat andere belangen hier voorrang moeten krijgen. Het gaat hier op de eerste plaats om een publiek debat over mogelijke belangenverstrengeling in de volksgezondheid, een nationale aangelegenheid. Een debat dat zonder hindernissen gevoerd moet kunnen worden. De staat lijkt met Coutinho en het RIVM het belang van een publiek debat over belangenverstrengeling te verwaarlozen. De verantwoordelijke minister van Volksgezondheid, Schippers, heeft met dit proces welbewust het risico genomen van het zo befaamde "chilling effect" dat een veroordeling van Van der Lindes uitspraken had kunnen opleveren. Alsof ook zij niet gediend is van een vrij en open debat over dit onderwerp. Een verwijzing naar de verantwoordelijkheid van de overheid voor het grondrecht van de vrije meningsuiting had de rechtbank daarom niet misstaan.