De verspreiding van complottheorieën

Er wordt de laatste tijd veel gesproken en geschreven over complottheorieën. Waanzinnige verklaringen voor wat ons overkomt zijn er altijd geweest. Doorgaans werden ze niet serieus genomen door een meerderheid van verstandig denkende mensen en bleef de verspreiding beperkt tot een kleine kring van gelovigen. Maar het idee is dat de coronacrisis het complotdenken populair heeft gemaakt. In tijden van onzekerheid en veel verandering doen complottheorieën het goed. "Corona is wat dat betreft een perfect storm", zegt Jelle van Buuren, radicaliseringsexpert. 'De mix van verwarrende berichtgeving, onzekerheid en wantrouwen ten opzichte van de overheid biedt een vruchtbare voedingsbodem voor complottheorieën. Naast een kleine maar groeiende groep echte complotdenkers ontstaat een nog veel grotere groep mensen die niet meer weten wat ze wel en niet kunnen geloven,' schrijft de Vlaamse journalist Seppe de Meulder.

Onvermijdelijk volgt de vraag of er gezien het schadelijke effect van sommige onzinverhalen over het virus geen paal en perk gesteld moet worden aan de verspreiding van dergelijke ideeën. Zo heeft de aangekondigde verkoop van het blad Gezond Verstand door AKO en Bruna de nodige wenkbrauwen doen fronsen. Het is echter ondenkbaar dat in Nederland een blad louter vanwege de onzin dat het verspreidt uit de schappen wordt gehaald. De winkels leven de Nederlandse wet na. "Op het moment dat een uitgave door de rechter verboden wordt, zal de uitgever de distributie stoppen en wordt eventuele voorraad vernietigd. In dat geval stoppen we met de verkoop van desbetreffende titel." Ook klachten bij de Reclamecodecommissie over de STER-reclame voor het blad zullen niet zomaar gehonoreerd worden. De STER: "Wij zagen op dit moment geen aanleiding om de radiocommercial te weigeren. Reden daarvoor is dat het partijen vrijstaat hun denkbeelden uit te dragen (vrijheid van meningsuiting) zolang dat niet in strijd is met wet- en regelgeving of de goede smaak."

Algoritme

In Zondag met Lubach legde Arjen Lubach vorige week zondag de vinger op de zere plek bij de verspreiding van complottheorieën. Hij liet zien hoe het algoritme op sociale media mensen langzaamaan in een eigen parallelle werkelijkheid lokt. 'Platforms als Facebook en YouTube willen onze aandacht zo lang mogelijk vasthouden om advertenties te verkopen. En daarom bieden ze dingen aan waarvan het systeem weet dat je dat interessant vindt. Je denkt dan ook dat je zelf kiest welk filmpje gaat kijken, maar eigenlijk zit je in een nauwer tunneltje dan ooit: de fuik. En hoe langer mensen in die fuik zitten, hoe meer ze openstaan voor radicale ideeën die ze zelf nog niet hadden.' De 'fabeltjesfuik'. 

Dat Lubach's kritiek effectief kan zijn wisten we al. Google reageerde direct met het verwijderen van video's van een van de omstreden complotdenkers, Lange Frans. Maar, schrijft Rejo Zenger  geheel terecht, dat helpt geen zier. Het gaat om de fuik. 'Als we dit probleem écht willen oplossen, dan moeten we ervoor zorgen dat het giftige verdienmodel dat ten grondslag ligt aan die fuik niet langer onze consumptie van informatie op het internet stuurt.' En dat gaat Google niet vrijwillig doen.Wat hier alleen kan helpen is een ingreep van de overheid in het door enkele kolossen beheerste medialandschap. Niet alleen zouden die grote monopolie-achtige bedrijven die nu de poortwachters zijn voor het publieke debat moeten worden ontmanteld.  Er zullen ook garanties moeten worden geschapen, schrijft Zenger,  dat we niet door allerlei 'vieze commerciële trucjes' gestuurd worden als we gebruik maken van het internet. Maar welke overheid is in staat de internetgiganten aan de leiband te krijgen?

Oude media 

Ook de oude media gaan overigens niet geheel vrijuit bij de promotie van complotverhalen. 'De mainstream is hier met ‘de beste financiële bedoelingen’ en medialogica evengoed debet aan. Ook het mainstream narratief wordt steeds meer ‘gereguleerd’ door pakkende persberichtjes van persbureaus met catchy-clickbait-krantenkoppen, hapklare oneliners en hashtags voor het duiden van een steeds complexere werkelijkheid," schrijft Nourdin El Ouali op Joop. Het doet wat mij betreft niets af aan de conclusies van Lubach, maar El Ouali heeft wel gelijk: 'Zowel de algoritmes op YouTube, als de medialogica in de mainstreammedia waarderen nuance, verdieping en vernieuwing nog onvoldoende.  Inzichten die iemands tunnelvisie breken, van zowel nieuwslezers en -makers, pakken nu eenmaal minder snel views, clicks en kijkcijfers.' En ook de mainstreammedia moeten geld verdienen en hebben in veel gevallen onvoldoende ruimte om te investeren in goede onderzoeksjournalistiek. 

Beeld: Chistopher Dombres CC