Wat deed Zembla fout?

 

BNN/VARA heeft gebroken met de Raad voor de Journalistiek. Dat wil zeggen dat de omroep de oordelen van de Raad gaat negeren in afwachting verbeteringen in de procedures die volgens BNN/VARA noodzakelijk zijn. Aanleiding is de kritiek van de Raad op de uitzending van Zembla over de granuliet affaire van begin dit jaar. Daarin wordt de top van Rijkswaterstaat ervan beschuldigd te zijn bezweken voor de druk van oud-minister Halbe Zijlstra (foto) die nu werkt voor Volker-Stevin, een groot wegenbouwbedrijf. De wegenbouw zou ernstige vertraging oplopen als een bedrijf dat grondstoffen voor asfalt levert zijn afval niet mag dumpen in natuurgebieden. Het bedrijf claimt daarvoor toestemming te hebben omdat het afval als grond kan worden aangemerkt. Dat wordt door deskundigen, ook binnen Rijkswaterstaat, bestreden. Zijlstra heeft er volgens Zembla alles aan gedaan om de tegenstand tegen het dumpen van dit afval ongedaan te maken. 

De Raad voor de Journalistiek heeft de zaak tegen Zembla aangespannen na klachten van het bedrijf GIB van de gebroeders Bontrup dat granuliet heeft gestort in een plas in de uiterwaarden van de Maas tussen Alphen en Dreumel. De Raad spreekt over: 'ernstige beschuldigingen aan het adres van klagers, die erop neerkomen dat zij ontoelaatbaar en zelfs strafbaar hebben gehandeld. Klagers hebben zowel in het stadium van informatievergaring als in het kader van wederhoor informatie aan Zembla verstrekt, maar daaraan is onvoldoende aandacht besteed. Bovendien is de beschuldiging van strafbaar handelen niet van genoeg context en duiding voorzien. Een en ander heeft geleid tot eenzijdige, onevenwichtige en tendentieuze berichtgeving. Zembla heeft daarmee journalistiek onzorgvuldig gehandeld.'

Waar ging het programma over?

Zembla is het niet eens met dit oordeel. Op de website van het programma staat: 'De kern van het oordeel lijkt te zijn dat granuliet 'door de bevoegde instanties als grond is aangemerkt'. Onderzoeksjournalistiek is er echter juist om die bevoegde instanties te controleren. Zembla heeft aangetoond dat het 'bevoegd gezag' lijkt te zijn gezwicht voor de asfaltlobby, en dat oud-minister Halbe Zijlstra (in samenspraak met Bontrup) druk heeft gezet om de stort van granuliet door te laten gaan, omdat anders de asfaltproductie en daarmee de aanleg van snelwegen in Nederland stil zou komen te liggen.'

Het verschil is duidelijk. De Raad voor de Journalistiek heeft gekeken naar de manier waarop Zembla 'aandacht heeft besteed aan de toepassing van granuliet door Graniet Import Benelux B.V. c.s. in een verondiepingsproject in Over de Maas.' Zembla klaagt de overheid aan. Dat is ook de rol van de journalistiek, zegt BNN/VARA. De zaak roept vragen op over de integriteit van de ambtenaren die kennelijk onder druk van het bedrijfsleven discutabele besluiten hebben genomen. Dat was de context waarbinnen het handelen van GIB is geplaatst. Dat Zembla niet genoeg context heeft gegeven voor de beschuldiging van strafbaar handelen klinkt dan ook een beetje vreemd. 

Wob-verzoek

Zembla heeft via de Wet Openbaarheid van Bestuur een dossier opgevraagd en gekregen van in totaal negenduizend pagina's met alle correspondentie van Rijkswaterstaat en het ministerie van I&W over deze affaire. Vlak vòòr de zitting van de Raad voor de Journalistiek over de klachten van GIB onthulde Zembla op basis van de inhoud van deze stukken in detail hoe ambtenaren onder druk van Zijlstra met de kwestie omgingen en hoe ze ook nog eens een rekenfout maakten bij de inschatting van de schadelijkheid van granuliet. De uitzending liet geen spaan heel van de integriteit van de hoogste ambtenaren van Rijkswaterstaat en het ministerie van I&W. Zijlstra bleek tegen Zembla gelogen te hebben over zijn bemoeienis en zijn eigen belang. Ook de minister en de verantwoordelijke staatssekretaris kregen een veeg uit de pan. Het heeft onder meer geleid tot een heftig debat in de Tweede Kamer, dat begin december werd afgesloten met een reeks van moties. Daaronder een aangenomen motie van de PvdA over een integriteitsonderzoek, die door de minister was ontraden. Niets geleerd van de toeslagenaffaire? Des te meer reden om die motie uit te voeren, zou ik zeggen.

De Raad voor de Journalistiek publiceerde op 7 december zijn conclusie over de klacht van GIB over de eerste Zembla-uitzending zonder in te gaan op wat er daarna nog boven water is gekomen. Zembla was 'deels onzorgvuldig' geweest, oordeelde de Raad. Waarop BNN/VARA op 22 december besloot de Raad voortaan niet meer te erkennen. 

Onhandig

Deze reactie van de omroep lijkt mij nogal kinderachtig en in elk geval weinig effectief. BNN/VARA schrijft dat de Raad zich laat gebruiken voor 'procedures om met advocatenteams juridische geschillen uit te vechten, waarbij grote belangen en hoge schadeclaims op het spel staan. BNNVARA vindt dat de Raad niet is bedoeld voor dergelijke zaken en daar ook niet voor is uitgerust.' Zembla is daar het slachtoffer van geworden, maar dit gaat de hele journalistiek aan, volgens de omroep. De omroep eist verbeteringen in het werk van de Raad. Daar lijkt me niets tegen. Maar het is wel wat onhandig om deze eis te stellen in een directe reactie op een negatief oordeel over een van je programma's en tegelijk ook maar je 'lidmaatschap' op te zeggen. 

Wat verwachten we van de journalistiek?

De Raad voor de Journalistiek is door de media zelf opgericht om uitspraken te doen over de zorgvuldigheid waarmee journalisten in hun berichtgeving te werk gaan. De vraag is of er grenzen in de journalistieke ethiek zijn overschreden. De Raad komt in actie na klachten van het publiek. Hier is dat een bedrijf dat een rol speelt in een zaak die, zoals Zembla beoogde te laten zien, in werkelijkheid gaat over niet integer handelen van de overheid. Dat aan het licht brengen is in een democratische samenleving een belangrijke taak van de media. Die context is in de uitspraak van de Raad over de klachten van het bedrijf naar mijn mening onvoldoende zwaar gewogen. Nu doet de Raad helaas afbreuk aan een uitzending die in feite precies doet waarvoor we onafhankelijke media nodig hebben. 

De vraag is ook waarom de Raad de informatie die later beschikbaar kwam door het beroep op de Wob volledig heeft genegeerd. Het lijkt heel formalistisch (we kijken alleen naar die eerste uitzending waarover een klacht is ingediend), maar alles wat sindsdien is onthuld maakt een veroordeling van Zembla tamelijk ridicuul. Het blijkt namelijk dat de uitzending terecht het dumpen van granuliet in die plas langs de Maas aan de kaak stelde. Het handelen van de hoge ambtenaren, Zijlstra en het bedrijf bleek duidelijk niet integer. Heeft de Raad dan geen mogelijkheden om een uitspraak op te schorten of zelfs een nieuwe zitting te houden als er nieuwe informatie ter beschikking komt? De kritiek van de omroep dat de Raad zich laat misbruiken mag hij zich wel aantrekken. Als die gedachte post gaat vatten vervalt het bestaansrecht van het instituut. Daarom was het volgens mij beter geweest de zaak aan te houden of de uitspraak te herzien met meer begrip voor de functie van de journalistiek.

[Foto: Roel Wijnants CC.]