Een herhaling van symbolische wetgeving

Twintig jaar geleden diende de toenmalige minister van Justitie Piet Hein Donner (CDA) een wetsontwerp in voor het strafbaarstellen van het verheerlijken van terrorisme. Na vele kritische reacties, met name ook uit de juridische hoek verdween het voorstel van tafel. In 2008 schreef Donner's opvolger Hirsch Ballin (CDA): "Uit adviezen is gebleken dat het draagvlak voor strafbaarstelling van "apologie" in de rechtspraktijk niet groot is en dat het lastig is eventuele strafbaarstelling zodanig vorm te geven dat deze voldoende precies is zowel voor de rechtsgenoten als voor de rechtspraktijk, EVRM-proof is, voldoet aan de legaliteitsvereiste en ook nog relevante toegevoegde waarde heeft." Het was -anders gezegd- niet meer dan symboliek in een tijd waarin politici met voorstellen voor terrorismebestrijding goede sier wilden maken. 

Ook op zoek naar een punt om te scoren haalde CDA-fractievoorzitter Sybrand Buma in 2014 het oud idee van partijgenoot en voormalig minister Donner weer van stal: verbied het verheerlijken van geweld. Hij kreeg er weinig steun voor, ook niet van VVD-minister Opstelten, doorgaans een hardliner op dit punt. Die vond dat de Nederlandse wet al voldoende mogelijkheden heeft om opruiing en haatzaaien aan te pakken. 

Meer dan tien jaar later komt demissionair VVD-minister van Justitie David van Weel nu opnieuw met een vergelijkbaar wetsontwerp tegen terrorismeverkeerlijking. De internetconsultatie over het ontwerp leverde 8500 reacties op. Critici vrezen dat het plan naar het voorbeeld van Duitsland en het Verenigd Koninkrijk gebruikt kan worden om vreedzame demonstranten op te pakken. Daarbij wordt gedacht aan demonstranten tegen Israël die leuzen roepen die geassocieerd zouden kunnen worden met Hamas. En Hamas is officieel een terroristische organisatie. De wet is buitengewoon vaag over welke uitspraken er precies onder vallen. Wat is verheerlijken? Wanneer mag een organisatie terroristisch genoemd worden? Ook wanneer je niet aanzet tot haat of geweld, kun je onder deze strafbaarstelling vallen. De straf kan oplopen tot drie jaar gevangenis of een geldboete.

Vrijheid van meningsuiting in de raadszaal

Twee weken geleden brak er tumult uit in de Utrechtse raadszaal toen een motie voor een boycot van Israël door een nipte raadsmeerderheid werd verworpen. Burgemeester Sharon Dijksma (foto) probeerde zelf de orde te herstellen zodat de raadsvergadering voortgezet zou kunnen worden. Dat lukte met moeite, ze kwam zelf in een bedreigende situatie terecht. Dijksma's motief was politie-optreden in de raadszaal te voorkomen. Het verstoren van een raadsvergadering is in principe strafbaar. Dijksma vindt zelf ook dat de demonstranten veel te ver gingen. Maar ze koos er op dat moment intuïtief voor om zelf in te grijpen.  'Ze liet zien wat het tegengif is tegen politieke hysterie' schreef Abdelkader Benali in Trouw. 'Door haar opstelling gaf ze een lesje crisismanagement waarin niet de persoon maar de zaak voorop staat.' Hij vond haar optreden terecht 'verfrissend omdat ik gewend ben geraakt dat politici, vooral die ter rechterzijde, bij het kleinste steentje in de schoen meteen al moord en brand schreeuwen.' Zoals het optreden van Dijksma nu in het rechtse Wynia's Week aan de hand van allerlei wetsartikelen wordt veroordeeld. Met grote woorden: de burgemeester heeft de rechtsstaat ondermijnd!  

Uiteindelijk gaat de Gemeente alsnog aangifte doen tegen een paar mensen die geweld hebben gebruikt. "Wij begrijpen de emotie, niet de agressie", zegt Dijksma. Een heel verstandige benadering. En emotie moet je niet direct met de wapenstok of het strafrecht tegemoet treden. 

Geheime ambtsberichten

Een onderdeel van 'het strengste asielbeleid ooit' dat nog weinig aandacht heeft gekregen is het besluit van het kabinet om ambtsberichten over de veiligheid van herkomstlanden van asielzoekers niet langer openbaar te maken. Het idee van de coalitie is dat asieladvocaten en mensensmokkelaars misbruik maken van de ambtsberichten; zij zouden asielzoekers hun vluchtverhaal erop laten afstemmen. 

Sinds dit besluit in mei zonder enig overleg met de Kamer is genomen heeft de rechter in twee gevallen de overheid al op de vingers getikt. In het beroep dat een Syrische asielzoeker heeft aangespannen tegen het ministerie van Asiel en Migratie heeft de rechter bepaald dat het ambtsbericht over Syrië openbaar moet worden gemaakt. De rechtbank in Amsterdam heeft kort daarna geoordeeld dat de afwijzing van een asielaanvraag van een man uit Jemen onvoldoende zorgvuldig tot stand is gekomen, mede doordat geheime ambtsberichten zijn gebruikt die niet met de rechtbank zijn gedeeld. 

De ambtsberichten van het Ministerie van Buitenlandse Zaken zijn erg belangrijk voor asielzoekers. Ze vormen de basis voor beslissingen van de IND. Voor advocaten zijn deze berichten onmisbare bronnen om gerechtelijke procedures tegen de IND te voeren. Wil Eikelboom, voorzitter van de Vereniging van Asieladvocaten Nederland: 'Als je ambtsberichten geheim houdt ga je besluiten nemen op basis van geheime informatie en krijg je dus een soort geheim proces, waarbij de asielzoeker niet de toegang heeft tot de informatie die de minister wel heeft.' De correctie van de rechter op het regeringsbesluit is dus niet zo vreemd. Daarmee wordt het kafkaiaanse perspectief van geheime processen in de kiem gesmoord. 

Kruiperigheden en tegenspraak

Het opmerkelijkste feit van de afgelopen NAVO-top was niet het besluit om de bewapeningsuitgaven drastisch te verhogen. We wisten dat dat ging gebeuren. Opmerkelijker was de manier waarop Rutte, Schoof, Willem-Alexander en vele anderen bereid waren voor Trump te knielen, hem stroop om de mond te smeren en hem te behandelen als een groot kind dat tevreden gesteld moet worden om te voorkomen dat hij stennis zou gaan schoppen. Alles ter wille van de welbehagen van koning Donald. In Nieuwsuur vroeg Eelco Bosch van Rosenthal, toch bepaald geen journalist die zijn mening uitvent, of het sms'je van Rutte waarin hij Trump de hemel in prees niet 'kruiperig' genoemd kon worden. 

Het lijkt op een middeleeuwse sprookje waarin de hofhouding alles doet om het de koning naar de zin te maken en alles nalaat wat zijn boosheid op zou kunnen wekken. Maar het is 2025 en we leven in een democratie die het feodalisme achter zich heeft gelaten; althans dat was toch de bedoeling. Helaas zien we de afgelopen jaren een trend richting autoritair leiderschap van 'grote kinderen' die met hulp van uitgekiende en kostbare mediacampagnes de macht weten te veroveren waarna ze zich alleenheerser wanen. En een van de kenmerken van zo'n alleenheerser is dat hij net als zijn pre-moderne voorgangers geen enkele tegenspraak duldt. 

Het huidige hoofd van de Nederlandse hofhouding, premier Dick Schoof, heeft zich tegenover Trump laten kennen als iemand die deze trend zeker niet gaat keren. Hij zat naast de president toen die op een persconferentie uitviel naar journalisten. 'Over de berichtgeving van The New York Times en CNN: dat het Amerikaanse bombardement van vorige week op Iran de nucleaire installaties daar niet zo zwaar zou hebben beschadigd als de bedoeling was. Trump noemt ze „fake media”, de journalisten zijn volgens hem „disgusting and really horrible groups of people”.' 

Schoof zit ernaast en zegt niets. Nu zou je dat misschien nog kunnen verdedigen met respect voor een gast die je de vrijheid gunt er het zijne van te zeggen. Maar Schoof weigert ook buiten het gehoor van Trump diens scheldpartij te veroordelen. Hij komt niet verder dan:  'Ík zou nooit zo met de pers omgaan, en daar gaat het voor mij om. Ik laat me niet op zo’n manier uit (...) Wat Trump zegt gaat over de Amerikaanse context en dat láát ik ook daar en daarom heb ik me er niet mee bemoeid.' Maar het gaat hier natuurlijk niet om een puur Amerikaanse binnenlandse aangelegenheid. De manier waarop Trump met de pers omgaat is ook relevant voor bondgenoten die hem de hemel inprijzen zoals Nederland. Al was het maar om geen verkeerde suggesties te wekken. 

Schoof had moeten zeggen dat het een president van een in principe nog steeds als democratisch beschouwd land niet past om zo tegen de pers te keer te gaan. De berichtgeving waar Trump zich aan stoorde laat juist de waarde van de vrije pers zien: tegenwicht bieden tegen de almacht van de staat die niet de hele waarheid vertelt. Als Schoof, zoals hij zegt de persvrijheid liefheeft had hij niet alleen afstand moeten nemen van de terminologie van Trump. Hij had duidelijk moeten maken dat de door Trump aangevallen media precies doen wat ze in een democratie behoren te doen: tegenspraak leveren. Wie dat niet weet te waarderen verzaakt aan een van de belangrijkste waarden van ons politieke systeem. 

 [illustratie: Wendy Lefkowich CC]

Persvrijheid beschermen

In de jaarlijkse Persvrijheidsindex van RSF (Reporters Sans Frontières) staat Nederland dit jaar op de derde plaats. Geen reden om ons zorgen te maken, dus. Lijkt het. Maar toch. De vrijheid van de media blijft waakzaamheid vereisen. Die vrijheid is namelijk afhankelijk van een context van de democratische rechtsstaat die in toenemende mate onder druk staat. Vrije media passen in een democratische cultuur. Maar wat gebeurt er als de politieke cultuur steeds meer onder invloed komt te staan van autoritaire, illiberale tendensen? Het kan snel afgelopen zijn met de persvrijheid zoals Hongarije laat zien. En dan de VS, al tachtig jaar cultureel, economisch en politiek hét grote voorbeeld voor Nederland. Direct na de start van de tweede termijn van Trump schreef  Katherine Jacobsen van het Comité ter Bescherming van Journalisten (CPJ): "Het is voor journalisten steeds moeilijker om hun werk goed te doen. Als dit zo doorgaat, dan zou Amerika het nieuwe Rusland kunnen worden."

De NVJ (Nederlandse Vereniging van Journalisten) vindt in reactie op de Persvrijheidsindex dat er geen reden is voor een juichstemming. 'De publieke omroep krijgt te maken met ingrijpende bezuinigingen. Journalisten hebben in toenemende mate te maken met geweldsincidenten, schadelijke politieke retoriek en juridische intimidatie (SLAPP-zaken). Er zijn zorgen over de mediaconcentratie in Nederland en de toegang tot informatie.' De huidige -inmiddels demissionaire- regering kan niet beschouwd worden als actieve beschermer van de vrijheid in de media. De openbaarheid van informatie wordt eerder tegengewerkt dan bevorderd, zoals bijvoorbeeld bleek bij de weigering van BBB-minister Wiersma om emissiegegevens van boeren openbaar te maken. De NVJ is voorts bezorgd over het toenemend aantal bedreigingen van journalisten. In totaal hebben in 2024 journalisten 249 keer melding gedaan van een incident bij PersVeilig, tegenover 218 keer in 2023 en 198 keer in 2022.

Het is allemaal onderdeel van de gure politieke wind die ook in Nederland is gaan waaien. Rechtse en extreemrechtse politici bevorderen een antidemocratische stemming waar de vrije pers en de vrijheid van meningsuiting het slachtoffer van worden. Belangengebonden digitale media winnen terrein. Het vertrouwen in de klassieke, onafhankelijke media staat op het spel. Het tegenwicht moet volgens Wytse Vellinga, coördinator journalistieke verantwoording bij de Ombudsman voor de Publieke Omroepen, gevonden worden in actief werken met de journalistieke ethische codes. En dat dan ook laten zien. En niet alleen als het een keer fout is gegaan, maar standaard als verantwoording van een betrouwbare werkwijze. 'De journalistiek moet niet wachten op regulering van buitenaf, maar moet zelf transparanter zijn over de journalistieke werkwijze en ruimte creëren voor zelfreflectie.' 

Openheid, bereidheid om verantwoording af te leggen en zelfreflectie: precies die kenmerken ontbreken bij extreemrechts en juist daarom kunnen ze als wapen ingezet worden om antidemocratische politieke tendensen te bestrijden. 

 [foto: Joe Brusky CC]

Zorgen over de ontwikkeling van AI

AI maakt onze blik op de wereld kleiner, lezen we op Sargasso. AI put uit bij elkaar geveegde, bestaande kennis. Kennis die achter ons ligt en dus per definitie nooit iets nieuws op zal leveren. Melanie Mitchell, een autoriteit op het gebied van intelligentie, AI en complexiteit, ziet nog iets anders: de nieuwste chatbots zijn getraind op het ‘pleasen’ van gebruikers. Dat maakt mensen „kwetsbaar voor manipulatie”, zegt ze in een interview met de NRC.

Mitchell deed onderzoek naar de prestaties van ChatGPT. Ze herhaalde met een paar kleine wijzigingen eerder onderzoek waarbij ChatGPT op een intelligentietest beter scoorde dan bachelor psychologiestudenten en kwam tot andere resultaten. Dat had volgens haar te maken met het feit dat AI analogieën niet begrijpt. ‘Opvallend genoeg deden de oudere chatbots het in ons onderzoek iets beter dan de nieuwere.’ Mitchell vermoedt dat dat komt ‘omdat nieuwere versies nóg meer getraind zijn op het pleasen van mensen. Omdat die het zo graag goed willen doen, althans, daarop getraind zijn, zouden juist eerder fouten kunnen ontstaan.’

Mitchell maakt zich grote zorgen over deze ontwikkeling. ‘AI’s zijn getraind om gebruikers voortdurend te bevestigen en positief aan te moedigen, terwijl wij mensen juist geëvolueerd zijn om daar gevoelig voor te zijn. Er zijn zelfs voorbeelden van gebruikers van de technologie die in een psychose belandden doordat een AI klakkeloos meeging in waanbeelden. Maar ook kunnen bedrijven met behulp van hun AI’s mensen ertoe verleiden om bepaalde producten te kopen of te stemmen op een bepaalde partij.’

Ontslag vanwege politieke standpunten

Nouraldin Alsweirki, een Palestijnse softwareontwikkelaar uit Gaza werkte als kennismigrant najaar 2023 voor het Nederlands bedrijf Speakap. Hij werd ontslagen vanwege de steun die hij op LinkedIn uitsprak voor het Palestijnse recht op verzet tegen de Israëlische bezetting. Volgens het bedrijf zorgde zijn standpunten voor een 'onveilige werkomgeving'. Op 1 juni 2024 stelde het College voor de Rechten van de Mens hem in het gelijk, en in november 2024 oordeelde de rechtbank van Amsterdam dat Speakap zich schuldig heeft gemaakt aan discriminatie op basis van politieke overtuiging. Het bedrijf moet Alsweirki 45 duizend euro schadevergoeding betalen voor onrechtmatig ontslag en de emotionele schade die hij hierdoor heeft geleden. 

Kort nadat de oorlog in Gaza begon werd het huizenblok van zijn familie in Gaza door Israëlische bombardementen weggevaagd. ‘Het lichaam van mijn opa vonden ze pas na dagen zoeken terug onder het puin. Ook mijn oma en oom waren vermoord,’ vertelde hij aan De Volkskrant. Zelf woont Alsweirki op dat moment in Turkije. Terwijl hij zich opmaakt voor zijn verhuizing naar Nederland, uit hij in tal van berichten op LinkedIn zijn woede over het Israëlische optreden. ‘To hell with Israel, to hell with the occupation, free Palestine’, schrijft hij onder meer. ‘I stand against the occupying aggressor, long live the resistance.’

Het European Legal Support Center (ELSC), een organisatie die juridische bijstand verleent aan mensen die opkomen voor Palestijnse rechten heeft begin 2025 al 45 meldingen gekregen van mensen die in Nederland te maken kregen met dergelijke repressie op de werkvloer nadat ze steun hadden betuigd aan Palestina. De organisatie verzamelt schendingen van rechten van Palestijnen in heel Europa en heeft deze week een database gelanceerd met om te beginnen 766 gevallen in Duitsland: censuur en surveillance; demonstratieverboden en arrestaties; disciplinaire maatregelen en schorsingen op de werkvloer; financiële repercussies en bankbeperkingen; repressieve wetgeving zoals anti-BDS-moties; pesterijen en intimidatie, tot bedreigingen van het burgerschap en de immigratiestatus. 'Een topje van de ijsberg', zegt het ELSC. 

Een buiging voor China

Buitenlandse betrekkingen vormen nogal eens een reden om het recht op de vrijheid van meningsuiting wat minder serieus te nemen. Om de diplomatieke relatie niet te verstoren of buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders niet voor het hoofd te stoten. Nederland heeft tot vijf jaar geleden een strafrechtelijk verbod gehad op het beledigen van een buitenlands staatshoofd dat ons land bezoekt. Zonder die toevoeging over het bezoek gold het verbod tot 1978. Dat was na die fameuze processen tegen mensen die 'Johnson moordenaar' affiches op het raam hadden uit protest tegen de oorlog in Vietnam. In 1938 is op grond van het verbodsartikel 118 Sr iemand veroordeeld vanwege belediging van Hitler.

De NRC kwam onlangs op het spoor van een pijnlijke buiging voor een dictatoriaal land dat geen enkel respect heeft voor grondrechten als de vrijheid van meningsuiting en het recht om te demonstreren. Afgelopen januari kwam de Chinese vice-premier Ding Xuexiang op bezoek in Nederland. Nederland onthaalt Ding op het hoogste niveau. Een dag voor de ontmoeting met Schoof wordt hij door koning Willem-Alexander ontvangen op paleis Huis ten Bosch. China wil met het bezoek de banden met Europa aanhalen, aan het begin van de tweede termijn van Donald Trump. Daarnaast is er veel te bespreken over de toegang tot de chipmachines van ASML. Ding heeft zijn intrek genomen in het Marriot hotel, recht tegenover de ingang van het Catshuis waar hij premier Schoof gaat ontmoeten. Naast die ingang staat een groepje pro-Chinese studenten om hun landgenoot toe te juichen. Drie protestgroepen, de Falun Gong beweging, Tibetanen en Oeigoeren hebben op grote afstand van het Catshuis een plek gekregen. De Falun Gong mag bij de achteringang van het Catshuis staan, de  Tibetanen en de Oeigoeren staan zelfs om de hoek van de straat die Ding moet oversteken. Alle protestgroepen staan buiten gezichts- en gehoorafstand van de vice-premier. Hij ziet alleen zijn studenten die met achttien man op een rij een spandoek vasthouden: „Lang leve de Chinees-Nederlandse vriendschap!”

De Haagse politie geeft als reden waarom de tegendemonstranten op afstand zijn geplaatst dat de pro-China groep het eerst was. De gemeente Den Haag hanteert de regel 'wie het eerst komt...' De plek naast de hoofdingang was dus vergeven. De studenten blijken de aanvraag voor hun demonstratie al ingediend te hebben voordat er hier iets over het bezoek van hun vice-premier bekend was gemaakt. Vermoedelijk zijn ze getipt door de Chinese ambassade. Of opgetrommeld, misschien is dat een betere term. 

Dat de Chinezen het zo aanpakken mag geen verrassing heten. De Chinese studentenvereniging die eer kwam betuigen aan hun vice-premier werkt nauw samen met de Chinese ambassade. De Haagse politie kan wel verweten worden nalatig te zijn geweest bij de handhaving van het demonstratierecht. Volgens Amnesty schrijven internationale richtlijnen voor dat het first come, first served-principe juist zoveel mogelijk moet worden verméden. Alleen als er een clash tussen groepen demonstranten wordt voorzien kan hiervan worden afgeweken. Dat was hier niet het geval. Daarnaast moeten betogers ‘within sight and sound’ van hun doelwit kunnen demonstreren. Dat principe is hier zeker in het geval van de Tibetanen en Oeigoeren met voeten getreden. En alleen Nederland kan hiervoor verantwoordelijk gesteld worden. 

[plaatje: de ingang van het Catshuis, foto Roel Wijnants CC]

Verbod fossiele reclame in Den Haag

In Den Haag is het vanaf 1 januari dit jaar verboden om buiten reclame te maken voor fossiele producten. Daaronder ook vliegreizen en cruisevakanties. Enkele reisorganisaties vechten het verbod aan. Ze vinden onder andere dat het verbod hun vrijheid van meningsuiting beperkt. Een opmerkelijk argument aangezien het grondwetsartikel dat de vrijheid van meningsuiting in Nederland garandeert juist voor handelsreclame een uitzondering maakt. 'Het vierde lid zondert het maken van handelsreclame uit van de bijzondere grondwettelijke bescherming van de vrijheid van meningsuiting, gegarandeerd in de eerste drie leden van artikel 7. Dit lid laat de regelgevende organen vrij binnen de kring van hun bevoegdheid voorschriften te stellen inzake het maken van handelsreclame, bijvoorbeeld een verbod te stellen met het oog op de bescherming van het landschapsschoon.'

De voorstanders van fossielvrije reclame verwijzen naar de beperkingen die al gelden voor tabak en alcoholhoudende dranken. Er zijn ook regels voor de beperking van reclame voor online gokken. In het kort geding dat de reisorganisaties tegen het verbod hebben aangespannen verdedigde de gemeente zich met een beroep op het algemeen belang. “De gemeente ziet een verbod op fossiele reclame als essentiële maatregel in de strijd tegen de schadelijke gevolgen van het gebruik van fossiele brandstoffen”, sprak advocaat Bob Jaasma (Pels Rijcken) namens de gemeente. “Het reclameverbod is geschikt en noodzakelijk.” Reclame Fossielvrij benadrukte dat het recht op gezondheid en het recht op een leefbaar klimaat zwaarder wegen dan het recht van een bedrijf om reclame voor vervuilende producten te maken.

Volgende week horen we waar de rechter op uitkomt. Veel gemeentebestuurders kijken er naar uit. Haarlem heeft vleesreclames taboe verklaard, Amsterdam ziet ook liever geen reclames voor fossiele brandstoffen en de gemeenteraad van Bloemendaal riep op om reclames voor online gokken uit de openbare ruimte te weren. Juridisch is een verbod een complexe kwestie, maar niet onmogelijk. Dat erkent ook minister Hermans die om haar oordeel werd gevraagd over twee juridische publicaties over het onderwerp. Ze schrijft onder meer: 'Bescherming van de samenleving tegen klimaatverandering, kan een rechtvaardigingsgrond zijn voor een beperking van het vrij verkeer, mits onderbouwd kan worden welke bijdrage het verbod levert aan de bescherming van dit algemene belang. Het geadverteerde product of dienst zelf wordt immers niet verboden. Er is dus een onderbouwing nodig dat van een reclameverbod een ontmoedigende werking uitgaat tot het kopen van het geadverteerde product of dienst en dat het verbod bijdraagt aan minder CO2-uitstoot.' 

Het lijkt er niet op dat het kabinet hier snel werk van gaat maken. Als het om het bestrijden van de klimaatopwarming gaat zijn we voorlopig nog vooral afhankelijk van initiatieven uit de milieubeweging en rechterlijke uitspraken die zij of hun tegenstanders weten te ontlokken. 

Update: op 25 april heeft de rechtbank geoordeeld dat de Gemeente Den Haag fossiele reclame in de openbare ruimte mag verbieden.

[foto: Judy van der Velden CC]

Agenten zoeken demonstranten thuis op

Klimaatactiegroep Extinction Rebellion (XR) spant een kort geding aan tegen de politie. De actiegroep eist dat de politie niet langer demonstranten thuis opzoekt. Het gebeurt vaker dat agenten bij deelnemers aan demonstraties aanbellen. Een recent geval van een vrouw in Amersfoort, die het gesprek met de agenten opnam, toont een absurde conversatie tussen een vertegenwoordiger van het staatsgezag en een burger die gebruik maakt van haar demonstratierecht. Je zou het een vorm van grensoverschrijdend gedrag zou kunnen noemen. De agenten hebben geen enkele reden om de vrouw op te zoeken. Ze zeggen een 'open gesprek' te willen over de motivatie van de vrouw om aan een demonstratie tegen de oorlog in Gaza mee te doen. Wat hen totaal niet aangaat. Ze vragen ook naar haar verhuisplannen. Waar ze helemaal niets mee te maken hebben.

De politie heeft intussen excuses aangeboden voor dit specifieke huisbezoek. Maar XR eist meer. En terecht. Wat de politie doet is pure intimidatie. Terwijl het in deze rechtsstaat haar taak is demonstranten te faciliteren en te beschermen. Ook Amnesty International maakt zich al langer zorgen over de privacy van demonstranten. De huisbezoeken leiden tot het criminaliseren van demonstranten. In een rapport uit 2023 deden mensen melding van huisbezoeken van agenten. Die zouden zijn uitgevoerd nadat hun identiteitskaart was gecontroleerd bij een demonstratie. NOS Stories sprak in 2022 met mensen die zoiets hadden meegemaakt.

Op de radio hoorde ik vanmiddag een docent van de politieacademie het huisbezoek in zijn algemeenheid verdedigen als onderdeel van de politie om in contact te blijven met de burgers. Om te weten wat er speelt en wederzijds begrip te kweken.  Berend Roorda, specialist inzake demonstratierecht van de Universiteit Groningen, maakte duidelijk dat dit geen goede aanpak is. Hij wijst op het mogelijk afschrikwekkend effect van dergelijk acties op burgers die willen demonstreren. De politie heeft het recht op te treden bij wetsovertredingen. Maar zij moet zich verre houden van wat burgers beweegt om van hun rechten gebruik te maken. Burgers hebben ook kiesrecht, zei Roorda. Wat zouden we er van vinden als agenten na de verkiezingen bij burgers langs gaan om hen te vragen wat ze gestemd hebben en waarom? 

Ik hoop dat de rechtszaak van XR niet blijft steken in dat ene omstreden politiebezoek in Amersfoort. Het gaat hier om een aantasting van burgerrechten die in het huidige politieke klimaat niet meer veilig zijn. We hebben het afgelopen jaar meer voorbeelden gezien die tot waakzaamheid aanleiding geven. Toevallig kwam ik vandaag een rapport tegen dat enkele jaren geleden in opdracht van van het Ministerie van Justitie is gemaakt over links extremisme in Nederland. Een citaat over gebruikte actiemethoden:  'Home visits hebben een sterk intimiderend karakter en bevinden zich in de top van het geweldsspectrum van links-extremistische groeperingen.' 

[foto: Roel Wijnants CC]

Een al te gemakkelijk uitgevaardigd inreisverbod

De rechtbank in Den Haag heeft het besluit van ministers Van Weel (VVD) en Faber (PVV) om drie islamitische predikers te weren, teruggedraaid. De predikers waren uitgenodigd om te komen spreken op de Ramadan Expo in Utrecht. De rechtbank vond geen bewijs voor de vrees van de ministers dat de openbare orde in gevaar zou komen vanwege haatzaaierij en het goedpraten van geweld. De bewindslieden verwezen naar berichten van de NCTV. Maar 'uit het vonnis van de rechter blijkt dat de NCTV bij twee van de drie sprekers juist concludeert dat er te weinig bewijs is om aan de criteria te voldoen voor een extremistische spreker.' De derde aangekondigde spreker 'maakt zich volgens de NCTV schuldig aan het verspreiden van desinformatie en vergoelijken van daden van terrorisme, door te ontkennen dat de terroristische aanval van Hamas van 7 oktober 2023 op Israël heeft plaatsgevonden.' 

Vorig jaar belette VVD leider Yeşilgöz, toen nog demissionair minister van Justitie, een Australische prediker eenzelfde bijeenkomst van orthodoxe islamieten toe te spreken. Hij besloot zelf van de komst naar Utrecht af te zien. Maar juristen wezen er toen al op dat het besluit van de minister zeer discutabel was. Het is niet aan de staat maar aan de rechter om grenzen te stellen. Alleen in buitengewone, de staatsveiligheid bedreigende omstandigheden kan daarvan afgeweken worden. Van Weel, de opvolger van Yeşilgöz, negeerde net als zij deze uitleg van de wet, zo bleek vorig jaar oktober toen de regering Mohammed Khatib van de omstreden pro-Palestijnse organisatie Samidoun de toegang tot ons land ontzegde voor een lezing op de Radbouduniversiteit. Khatib kwam ook niet en gaf zijn lezing per video.

Freedom of Reach

Hoe moet Europa reageren op het loslaten van alle vormen van factchecking door de grote Amerikaanse platforms. Volgens Meta is de maatregel bedoeld om de vrijheid van meningsuiting te bevorderen en beschuldigingen van vooringenomenheid bij het modereren van content te verminderen. In Europa wordt daar over het algemeen anders over gedacht. Extreemrechts is ingenomen met de maatregelen van Trumps adjudanten Zuckerberg en Musk. Wilders heeft ook nooit enige maat gekend. Ophef is zijn businessmodel. Dan neem je het niet zo nauw met de feiten en gebruik je grote, liefst aanstootgevende woorden. De AfD kan Musk goed gebruiken in de verkiezingscampagne om de uitsluiting en cancelling van de op een na grootste partij van Duitsland aan te vechten. Maar vooralsnog is er in Europa wel een meerderheid om de macht van de techplatforms in te perken en desinformatie actief te bestrijden. 

Macht, daar gaat het hier vooral om, meer dan om uitingsvrijheid. De macht om de publieke opinie te beïnvloeden, zo veel mogelijk rotzooi te trappen en uiteindelijk een maximale winst. Met uitgekiende algoritmes waar niemand een vinger achter kan krijgen. Vorig jaar schreef Rob Wijnberg naar aanleiding van de overname van X door Musk: 'Nadat hij eerst zijn eigen tweets voorrang had gegeven in de feeds van X, gingen de sluizen steeds verder open voor conservatieve, rechtse en radicaal-rechtse content. Accounts en posts van (radicaal-)rechtse aard groeien sinds zijn overname als kool, ontdekte The Washington Post na uitvoerig dataonderzoek.' En dat radicaal-rechtse verhaal, Wijnberg noemt het 'nostalgisch nationalisme', speelt met succes in op bestaande angst, ontevredenheid, frustratie gegeven de talrijke crisissen in de wereld en de kennelijke onmacht van de leiders om oplossingen te bieden. De oplossing van de Trump, Wilders, Orbán en hun companen is 'de sterke man' die de touwtjes overneemt van een corrupte, nalatige elite. Het is een oplossing waarbij de rechtsstaat inclusief de vrijheid van meningsuiting uiteindelijk het loodje zal leggen. Er is geen enkele rede om de techmiljardairs uit te roepen tot helden van de vrijheid van meningsuiting.

Militairen en boeren houden niet van transparantie.

Defensieminister Hennis (VVD) heeft de Tweede Kamer "keer op keer" onjuist geïnformeerd over de luchtaanval op de Iraakse stad Hawija in 2015, zo blijkt uit onderzoek van een commissie onder leiding van oud-minister Winnie Sorgdrager. Het zal niemand meer verbazen. Defensie heeft wat openbaarheid betreft een bijzonder slechte reputatie, zoals ik op dit blog meermalen heb laten zien. Dat wordt nu ook bevestigd door hoogleraar staatsrecht Wim Voermans. Hij deed onderzoek naar het onjuist of onvolledig informeren van het parlement. In de jaren 2001 tot 2020 telde hij 69 incidenten. 14 keer was Defensie de 'schuldige'. Een greep uit die incidenten: in 2003 misleidde toenmalig minister Kamp (VVD) de Kamer over een schietincident in Irak. Eimert van Middelkoop (ChristenUnie) hield tussen 2007 en 2010 informatie achter over de kosten van de JSF. En in 2020 bleek dat de voortgang van de politietrainingsmissie in Afghanistan te rooskleurig en positief werden voorgesteld om politiek draagvlak te behouden. De huidige minister van Defensie Ruben Brekelmans belooft beterschap. De vraag is of dat gaat lukken in het huidige politieke en bestuurlijke klimaat. Dit kabinet staat bepaald niet bekend als voorvechter van de openbaarheid van bestuur. 

Boeren

Dat blijkt ook uit de steun die landbouworganisaties van minister Femke Wiersma krijgen in een zaak van journalisten van FTM, NRC en Omroep Gelderland. Zij waren op zoek naar cijfers over aantallen dieren in Nederlandse boerenbedrijven. Boerenorganisaties hebben publicatie ervan tot dusverre weten te voorkomen. Dat deden ze via de rechter, de media en recentelijk ook via hun goede contacten met landbouwminister Wiersma (BBB). Tijdens een rechtszaak op 13 januari trok zij plots een bijna twee jaar oud besluit tot openbaarmaking van gegevens van boeren in. De journalisten werden al twee jaar aan het lijntje gehouden. De overheid hield al die tijd vol die gegevens wel te willen verstrekken, maar vanwege juridische procedures van boeren is dat tot op de dag van vandaag nog niet gebeurd. Op het laatste moment maakte Wiersma een draai met een telefoontje naar haar vertegenwoordiger in de rechtszaal om te vertellen dat ze van mening is veranderd. De BBB minister toonde zich daarmee een werktuig van de branchebelangen. 

Overijverige agenten

In november 2023 werd Quote-journalist Jeroen Molenaar ontboden op het politiebureau in Almere. Pas nadat er foto's en vingerafdrukken waren gemaakt kreeg hij te horen waarom. Hij zou een een jaar daarvoor een ondernemer beledigd hebben en dat was voor het OM aanleiding om een strafrechtelijk onderzoek in te stellen. Dat onderzoek is vanwege gebrek aan bewijs op niets uitgelopen. Maar het feit dat de journalist als verdachte van een strafrechtelijk proces is opgeroepen is zorgelijk, oordeelt Thomas Bruning van de NVJ.

De oproep van de politie volgde op de aangifte van Jaap Bakker, oprichter van het in oktober 2022 gefailleerde Welkom Energie, die eerder als directeur betrokken was bij Flexenergie, dat in 2018 op de fles ging. Molenaar heeft daarover meermalen geschreven. Maar dat hier gekozen is voor de weg van het strafrecht is nogal opmerkelijk, vindt de Bruning. Voor mensen die een klacht hebben over een journalistiek product staan civiele procedures open. Het inzetten van het strafrecht om een publicatie aan te pakken noemt hij ongewenst, dit in verband met het zogenaamde chilling effect dat met bemoeienis van het OM gepaard gaat. 

Dat het OM de aangifte van Bakker heeft opgepakt laat zien dat ook in Nederland het risico op SLAPP-zaken actueel blijft. Eerder schreef ik hier over de zaak van ondernemer Blijdorp tegen het FD. Het aantal zogenaamde SLAPP-zaken (Strategic lawsuits against public participation) neemt in Europa gestaag toe. Vooral journalisten en mediabedrijven zijn het doelwit, maar ook advocaten krijgen er mee te maken, schrijft Advocatie. Free Press Unlimited deed onderzoek waaruit blijkt dat de toenemende juridische druk op media en individuele journalisten in Nederland leidt tot zelfcensuur en psychische en financiële druk, met name op freelance journalisten en kleinere media. De zwaarste, en meest zorgwekkende, vorm van juridische druk zijn zogeheten SLAPPs. Deze rechtszaken worden vaak ingesteld door rijke en machtige actoren tegen journalisten, mensenrechtenverdedigers en maatschappelijke organisaties, met als voornaamste doel hen te intimideren, onder druk te zetten en hen het zwijgen op te leggen. 

Er is een Europese richtlijn in de maak die journalisten tegen SLAPPs moet beschermen. Maar die richtlijn gaat geen soelaas geven. "De huidige concept-implementatie mist de ambitie en effectiviteit die nodig zijn om SLAPP-doelwitten daadwerkelijk te beschermen," laat de Nederlandse Anti-SLAPP werkgroep weten. Daarbij komt dat de Nederlandse overheid die de richtlijn in ons land zal moeten implementeren er nu van uitgaat dat de Nederlandse wetgeving al voldoende bescherming biedt. Dat betekent dat de aard en de omvang van SLAPP-zaken in Nederland onvoldoende wordt erkend, stelt de werkgroep. 

Voorlopig hebben boze ondernemers nog vrij spel bij het bestrijden van hen onwelgevallige informatie. Het chilling effect van SLAPP-zaken en dreigementen van advocaten kunnen er nog steeds toe leiden dat het publiek de waarheid over maatschappelijk onoirbaar gedrag onthouden blijft.