Mogen politici meer?

                                                                      

Het OM in Amsterdam heeft de aangiftes tegen Mona Keijzer wegens haar uitlatingen in de talkshow Sophie & Jeroen van 17 mei 2024 geseponeerd. Ze gaf een toelichting op het hoofdlijnenakkoord van de nieuwe coalitie waarin een streng asielbeleid staat aangekondigd. Nieuwkomers zouden bij de inburgering meer moeten worden geconfronteerd met wat er tijdens de Holocaust met joden is gebeurd. Onder hen zijn immers veel mensen uit islamitische landen en, zei Keijzer, ,,We weten dat daar Jodenhaat bijna onderdeel is van de cultuur.” Ook na kritiek, van onder andere Arnon Grunberg, bleef Keijzer bij haar uitspraak. Ze maakte wel haar excuus en zei dat ze niet alle moslims bedoelde. Later verwees ze naar de reacties in islamitische landen op de moordpartij door Hamas op 7 oktober 2023 en naar uitspraken van de socioloog Ruud Koopmans.

Zestien mensen deden aangifte wegens groepsbelediging. Het OM heeft geconcludeerd dat de uitingen in beginsel strafbaar zijn, maar dat een strafrechtelijke vervolging van de politicus in dit geval in strijd is met de vrijheid van meningsuiting. 'Het OM is van oordeel dat de uitlatingen die door Keijzer zijn gedaan op zichzelf beledigend zijn over een groep mensen wegens ras en godsdienst en, ook in de context van het publieke debat, onnodig grievend zijn. Keijzer heeft naar het oordeel van het OM onvoldoende verantwoordelijkheid genomen om te voorkomen dat haar uitingen die zij in de talkshow Sophie & Jeroen heeft gedaan zouden aanzetten tot onverdraagzaamheid.'

De zaak is geseponeerd omdat volgens het OM het strafrecht ultimum remedium is. Vervolging van de politicus zou een chilling effect kunnen hebben op de uitingsvrijheid. En Keijzer moet voldoende vrijheid gegund worden om de plannen van de coalitie uit te leggen zonder bang te hoeven zijn voor strafrechtelijke gevolgen. 

Alles goed en wel, maar dit roept de vraag op in hoeverre politici anders behandeld mogen worden dan gewone burgers.

Dit een kwestie van balans tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. Keijzer toonde zich naar mijn mening onverantwoordelijk door met haar stellingname de haat tegen moslims aan te wakkeren. Moet haar dat als publiek persoon gegund worden? Juist als politicus, zou je ook kunnen zeggen, moet ze op haar woorden letten. Kennelijk koos ze er in dit geval voor het voorbeeld van de leider van de grootste coalitiefractie te volgen. De heel bewust gekozen termen duiden er op dat ook Keijzer wel dacht weg te komen met 'cultuur' en 'niet alle moslims'. Maar haar uitspraak bevestigt natuurlijk eens te meer de bestaande discriminerende vooroordelen met als gevolg een verdere verharding van de tegenstellingen in de samenleving. Het lijkt mij geen verantwoorde omgang met de vrijheid die je als politicus hebt. Dat mag het OM best een keer laten weten door een toetsing aan het strafrecht mogelijk te maken.

De politiek van het woord

De Tweede Kamer hield hoorzittingen met de beoogde ministers voor het nieuwe kabinet-Schoof. Het experiment heeft gemengde reacties opgeroepen. De Kamerleden mochten vragen stellen, maar er was geen ruimte voor debat. De kandidaat-bewindslieden van de PVV kregen vooral vragen over uitspraken die ze in het verleden hebben gedaan. De meeste aandacht ging uit naar Marjolein Faber en Reinette Klever die doorgezaagd werden over hun eerder ingenomen standpunt ten aanzien van de 'omvolking'. De omvolkingstheorie draait om het idee dat door een bewuste strategie van een elite, immigranten en vooral mensen van kleur de "blanke" westerse cultuur verdringen. 

Faber nam afstand van de term vanwege de 'connotatie met het verleden'. Ze doelde daarbij op de omvolking die de nazi's in de jaren veertig nastreefden. Maar de complottheorie die extreemrechts nu verspreidt heeft een geheel andere inhoud. De nazi's streefden in het oosten naar 'Lebensraum' en daarvoor moesten slavische volken worden 'gegermaniseerd'. De omvolking die Baudet en zijn PVV-adepten aanhangen gaat over een bewuste strategie van de elite om het eigen volk 'te vervangen door Afrikanen en Arabieren', zoals de bedenker, Renaud Camus, jaren geleden voorspelde. De hedendaagse racisten hanteren een bedreigend, angstaanjagend concept om 'het volk' tegen 'de elite' op te zetten.

In de hoorzittingen en de publiciteit eromheen is de aandacht vooral uitgegaan naar het gebruik van het woord 'omvolking'. De kandidaat-ministers namen afstand van de term of gaven er een andere inhoud aan (een 'feitelijke demografische ontwikkeling' volgens Klever) en dat was dat. Maar, constateert Erik van Ree in de NRC, 'het gedachtegoed er achter blijft buiten schot'. 'De critici van de beoogd PVV-minister van Asiel en Migratie zijn ontevreden maar kunnen weinig uitrichten. Hun kritiek was immers overwegend gericht op de term ‘omvolking’, en de oorsprong daarvan, niet op de gedachte erachter. Ze zijn door Faber in de kuil geduwd die zij voor haar gegraven hadden.' Een gemiste kans voor de oppositie, vindt Van Ree.

Reclame als spiegel?

In het boek Wat mocht, wat mag, what's next schrijven Wilbert Schreurs en Doortje Smithuijsen over veranderende normen in de reclame. Reclame is een barometer van de tijdgeest. Als spiegel van verandering zien we via reclame de normen over goede smaak en fatsoen verschuiven, schrijven zij. Dat wordt duidelijk als we naar de jaren negentig kijken. De val van de Muur en de groei van de winsten in de neoliberale economie verleggen de grenzen. Reclamemakers kunnen zich meer permitteren. De angst voor negatieve effecten van reclames die voor sommige mensen te ver gaan is verdwenen. 

Het bekende voorbeeld is Benetton. Dat kledingbedrijf adverteert met foto's van maatschappelijk actuele thema's en gebeurtenissen. Er wordt geen kleding getoond, alleen de tekst 'United Colors of Benetton'. Voorbeelden: een priester en een non die elkaar kussen, een pasgeboren baby die bebloed en wel nog aan de navelstreng hangt, een shirt van een soldaat die in Bosnië heeft gevochten, een advertentie met een stervende aidspatiënt: het zijn uitingen die onmiskenbaar bedoeld zijn om te prikkelen.

En daar is het Benetton natuurlijk om te doen. Reclame is een kwestie van aandacht vragen, opvallen en emoties opwekken. Zo probeerde Mazda naar het voorbeeld van Benetton op te vallen en te prikkelen met het billboard met een close-up van een vrouw met een dichtgeslagen oog. In kleine letters staan, naast het oog, de verschillende kleuren van de nieuwe Mazda-modellen vermeld, met daaronder ‘United Colors of Mazda’.

De oorlog in Gaza 'slim omzeilen'

Een van de meest krampachtige en hoogst verontrustende reacties op het studentenprotest tegen de oorlog in Gaza komt uit een hoek waar je zoiets niet zou verwachten: de Universiteit voor de Humanistiek. Docent Rodante van der Waal schreef er over in Trouw. De Waal doceert 'dekoloniale theorie' en had in dat verband gesproken over het optreden van Israël in Gaza. Enkele studenten verweten haar antisemitisme nadat ze haar naam hadden aangetroffen onder een door duizenden zorgmedewerkers ondertekende petitie die opriep om het geweld te beëindigen. Vervolgens kreeg zij een mail van de onderwijsdirecteur die haar opdroeg 'het in mijn collegereeks niet meer te hebben over Palestina of Gaza. Mocht een student er toch nog naar vragen, dan moest ik het onderwerp ‘slim omzeilen’. De teksten van de alom gerespecteerde Palestijnse theoreticus Edward Said moesten van het curriculum af. De Palestijnse gastdocent moest ik afzeggen.' De Waal weigerde dat. De Universiteit trok daarop een eerdere toezegging voor voortzetting van haar betrekking in. 

De Universiteit wil 'om privacy-redenen' niet ingeaan op dat laatste punt. De genoemde Palestijnse filosoof Edward Said, schrijft de UvH, 'komt aan bod in curricula van de UvH, passend bij de leerdoelen van het betreffende vak.' Kennelijk dus niet bij het onderwerp dekolonisatie. Je zou je naast de vraag of ze daar Said wel gelezen hebben ook kunnen afvragen hoe het dan zit met de academische vrijheid als van hogerhand wordt bepaald welke literatuur een docent gebruikt. 

Studenten blijven demonstreren

De ME op de universiteit. Het gaat er heftig aan toe bij de demonstraties van studenten. Ze eisen dat de universiteit de banden verbreekt met Israëlische instellingen. Dat gebeurt niet. Het gerechtvaardigde doel dreigt langzamerhand te verdwijnen in een geweldspiraal van politie en relschoppers. De ME slaat vreedzame demonstranten van het universiteitsterrein op het Roeterseiland. Door activisten worden zinloze vernielingen aangericht. Vertegenwoordigers van de pers worden bij hun het werk gehinderd. Een domme, onvergeeflijke actie.

Dat deze protesten zo uit de hand lopen heeft alles te maken met het volstrekte onbegrip dat de autoriteiten laten zien inzake de groeiende afkeer van het geweld van Israël in Gaza. Er is werkelijk geen spoor te vinden van enige solidariteit met de bevolking van Gaza die dreigt te worden uitgehonderd en afgeslacht. De reactie van Rutte op de studentendemonstraties is tekenend. Hij belegde vandaag een overleg over toenemend antisemitisme. Met geen woord nam hij afstand van de genocide die zich in Gaza voltrekt. En zo reageren de meeste westerse leiders. 

Het misbruik van de beschuldiging van antisemitisme tegenover mensen die Israël veroordelen is pijnlijk. Alsof het Joodse volk als zodanig verantwoordelijk kan worden gehouden voor de misdaden van een regime. Het is een belediging van die vele Joden die zich van dat regime distantiëren. Maar afstand nemen van Netanyahu c.s. is te veel gevraagd. De banden met de Israëlische regering zijn in de loop der jaren kennelijk zo stevig gegroeid dat wat in het geval van Rusland na de inval in Oekraïne bij wet werd opgelegd -door sancties en het verbreken van alle betrekkingen- hier volslagen onmogelijk lijkt. 

'Licht is het beste medicijn tegen de donkere achterkamertjes'

Een groot deel van het archief van de Bijlmerramp van 1992 is onnodig lang geheim gehouden zegt het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (Acoi). De vliegramp met het Israëlische vrachtvoertuig dat op 4 oktober 1992 in de Bijlmer neerstortte kostte 43 mensen het leven. Tot op de dag van vandaag bestaan er bij nabestaanden vele onzekerheden. Volgens het Acoi draagt de openbaarheidsbeperking op het archief van de Raad voor de Luchtvaart tot 2068 bij aan de geheimzinnigheid en de beeldvorming. Het vertrouwen in de overheid wordt daardoor geschaad  Openbaarmaking van het grootste deel van het archief maakt het mogelijk dat mensen het handelen van de betrokken autoriteiten zelf kunnen beoordelen. Niet alle vragen zullen beantwoord kunnen worden, staat in het rapport Geen afgesloten hoofdstuk van het Adviescollege. Op voorhand dempt het rapport verwachtingen omtrent nieuwe informatie, bijvoorbeeld over de lading van het vliegtuig. Maar openbaarheid kan bij de nabestaanden de nog altijd sluimerende onrust wegnemen, volgens het Acoi. 'Licht is het beste medicijn tegen de donkere achterkamertjes.'

De aanpak van de ramp door de overheid is niet vlekkeloos verlopen, weten we uit eerdere pogingen meer duidelijkheid te krijgen over oorzaak en gevolg van de ramp. 'Er was weinig aandacht voor de menselijke kant van de ramp, die was vooral gericht op het technische aspect.' 'Dit heeft bijgedragen aan de mystificatie van de ramp en een groeiend wantrouwen over het overheidsoptreden'. Met name PvdA-Kamerlid Rob van Gijzel heeft zich na de ramp in de materie vastgebeten. In 2018 zei hij naar aanleiding van een onderzoek van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid: 'Veel betrokkenen van de Bijlmerramp hebben die gebeurtenis nog steeds niet verwerkt (…). En dat komt (…) uiteindelijk niet door het ongeval zelf, maar door hoe de overheid is omgegaan met de mensen in de Bijlmer. (…) Met louter technisch onderzoek neemt het wantrouwen van de slachtoffers (…) meestal juist toe.' Het is een leerpunt voor de overheid dat niet alleen geldt voor deze ramp. 

Lentekriebels

Seksuele voorlichting op school is altijd al een gevoelig onderwerp geweest. Er zijn ouders die er niets van willen weten. Ze vinden dat seksualiteit beter in gezinsverband besproken kan worden. Vorig jaar werd die gevoeligheid van ouders op de proef gesteld toen extreemrechtse onruststokers een lespakket van het Rutgers centrum onder vuur namen. Ongehoord Nieuws sprak over een ‘gifitige ideologie’. Thierry Baudet van Forum voor Democratie stelde vragen in de Tweede Kamer. En ook ouders lieten van zich horen. Veel onrust kwam door misinformatie. Ongenunaceerde en onware berichten op sociale media speelden een grote rol in een hetze tegen de Stichting Rutgers, de GGD's en de scholen die het lespakket gebruikten. Zo toonde Baudet in een filmpje een boek dat niet meer werd gebruikt. Ook de suggestie dat het programma verplicht zou zijn moest worden ontkend. Het leidde tot veel onrust op scholen en op sommige, met name christelijke, scholen werd het programma afgelast. 

Volgens het programma Pointer is er via de sociale media heel bewust een haatcampagne gevoerd tegen Rutgers. Het programma citeert een onderzoek van Trollrensics naar duizende tweets die vorig jaar maart aan de Week van de Lenkriebels waren gewijd. Onder de activisten was ook het duo Pieter Parlevliet en Huig Plug, eerder veroordeeld voor smaad en laster in de zaak over een zogenaamd 'pedofielennetwerk'. Een van de aanjagers van de campagne blijkt de stichting Gezin in Gevaar (onderdeel van het conservatief-katholieke Civitas Christiana). Zij keert zich al lang tegen thema’s als abortus, klimaatmaatregelen en asielbeleid.

Tips voor de media

Dit jaar was de ophef een stuk minder. Het thema was online weerbaarheid. In de onderbouw leerden de kinderen hoe ze veilig gebruik kunnen maken van sociale media en internet. In de bovenbouwgroepen leerden de kinderen hoe ze kunnen voorkomen dat ze onbedoeld naaktbeelden te zien krijgen. Er waren opnieuw discussies rond het lesprogramma, maar zonder veel aandacht voor extremistische complotdenkers. 

De Rutgers Stichting heeft nu naar aanleiding van haar ervaringen wel wat tips voor de media, vertelt Luc Lauwers aan Villamedia. Hij waarschuwt voor het zonder weerwoord doorgeven van de misinformatie van de complotdenkers. Vorig jaar legden de experts het in veel gevallen af tegen de verspreiders van onzin en onwaarheden. En er was vaak sprake van een 'false balance': 'een mening op Twitter van één persoon werd gelegd naast de wetenschappelijke kennis en ervaringen uit de praktijk die wij en onafhankelijke experts aandroegen. En dat wordt dan naast elkaar gepresenteerd alsof beide evenveel waarde zouden hebben.’ Lauwers komt vanuit zijn ervaringen tot de volgende zeer behartenswaardige aanbevelingen:

 • Dicht online gescheld en meningen niet dezelfde waarde toe als de kennis van een expertise­centrum en onafhankelijke wetenschappers.
• Maak geen verhaal over ophef op sociale media als het journalistiek niets toevoegt, daarmee versterk je de ophef alleen maar.
• Ga niet mee in de hetze van desinformatiecampagnes.

Klokkenluider vervolgd voor lekken geheime informatie

Ruben Schilt, ex-lid van een gemeentelijke commissie in Dordrecht, wordt alsnog vervolgd voor het lekken van geheime informatie uit een besloten vergadering over DuPont/Chemours in Dordrecht. Vorig jaar berichtte het televisieprogramma Zembla over vergeefse pogingen van de chemische fabriek om een schadeclaim van vier gemeenten af te kopen voor 'enkele miljoenen euro’s'. De schadeclaim betrof de jarenlange verontreiniging van de omgeving met PFAS-stoffen. In een besloten commissievergadering zijn raadsleden op de hoogte gesteld van de afkooppoging van het bedrijf. Burgemeester Kolff deed na de onthullingen van Zembla aangifte wegens schending van de geheimhoudingsplicht. Schilt kwam zelf met de bekentenis dat hij de notulen van de commissievergadering had gelekt. En hij stelde zijn zetel ter beschikking. Kort daarna bevestigde de rechtbank Rotterdam de aansprakelijkheid van DuPont/Chemours voor de verontreiniging. Dat opende de weg voor schadeclaims. 

Een petitie om Kolff te overtuigen de aangifte tegen de voormalige politicus in te trekken werd meer dan 3600 keer ondertekend. Maar de burgemeester wilde daar niets van weten. Het OM laat in een persbericht weten dat het lekken van geheime informatie strafbaar is: ‘Raads- en commissieleden leggen voor ze beginnen met hun werk de eed of gelofte af waarbij ze onder andere beloven geheimhouding in acht te nemen.’ Je kunt er een gevangenisstraf voor krijgen, een boete of een taakstraf. Schilt heeft zijn stap verdedigd met een beroep op het algemeen belang. ,'Dit moest iedereen weten', vond hij. Hij kon de mededeling van wethouder Tanja de Jonge in die commissievergadering over het aanbod van DuPont/Chemours echt niet voor zich houden en moest het met iemand delen. 'Dit zou anders aan mij blijven vreten.' Zijn verontwaardiging gold ook het standpunt van de wethouder die zei dat ze gemandateerd was om dit in haar eentje te kunnen beslissen. ‘Ik kom eigenlijk alleen even proeven wat jullie ervan vinden’, had ze gezegd. Schilt: 'Dat vind ik ondemocratisch, zeker als je beseft dat bij de afgelopen verkiezingen maar 47 procent van de Dordtenaren is gaan stemmen. Iedereen is daar verdrietig over, dus iedereen wil zo transparant mogelijk zijn en dat is dit natuurlijk totaal niet.’ 

Wilders heeft nog steeds lak aan de rechtsstaat

Geert Wilders haalde deze week uit naar de demonstranten tegen de Israëlische president Herzog die in Amsterdam op bezoek was voor de opening van het Holocaustmuseum. Hij noemde het gedrag van de demonstranten 'een ongehoorde schande'. En verder zei hij: ‘Het riekt naar een politieke actie van de extreem linkse burgemeester van Amsterdam. Onverantwoord.’ Een opmerkelijk uitspraak van een man die vorige week nog kandidaat-premier was. Demissionair-premier Rutte verdedigde burgemeester Halsema onmiddellijk: 'Als het gaat om het handhaven van de openbare orde bedrijven onze burgemeesters geen politiek'. 

'Kritiek is prima, maar je moet de instituties van de rechtsstaat wel héél laten,' schreef staatsrechtsgeleerde Voermans in Het Parool. De rechtse meerderheid in de Tweede Kamer had daar geen boodschap aan en riep op tot een 'fundamenteel debat over de manier waarop het demonstratierecht zich de afgelopen jaren heeft ontwikkeld.' De emoties over afschuwelijke geluiden wonnen het weer eens van het demonstratierecht en de vrijheid van meningsuiting. 

Het verontrustende is dat Wilders en zijn geestverwanten lak hebben aan hun verantwoordelijkheid als politicus om de rechtsstaat te respecteren en te verdedigen. Halsema moet als burgemeester het demonstratierecht handhaven en kan uitsluitend op formele gronden grenzen stellen. Zij mag zich niet inlaten met de inhoudelijk-politieke aspecten van een demonstratie. ‘Vergaande beperkingen naar plaats en tijd komen min of meer neer op een verbod, aangezien daarmee het uitstralende effect van de betoging teniet wordt gedaan’, aldus de verordening. En alleen het OM kan achteraf optreden tegen strafbare uitingen. De Amsterdamse autoriteiten hebben in dit geval de gekwetste bezoekers van de bijeenkomst ook opgeroepen om aangifte te doen. 

Hof corrigeert publicatieverbod

Het verbod van de rechtbank om geluidsopnames van wijlen Peter R. de Vries openbaar te maken is vandaag door het Gerechtshof in hoger beroep gecorrigeerd. Volgens het gerechtshof is er een zwaarwegend belang om toch een vervolgverhaal te publiceren over Khalid Kasem. In een eerder gepubliceerd artikel werd bekend dat hij als advocaat zou hebben geprobeerd een justitieambtenaar om te kopen. Royce de Vries, de zoon van Peter, wilde een nieuw artikel op basis van opnamen van zijn vader via een kort geding tegenhouden. De Orde van Advocaten sloot zich hierbij aan. Werden zij door de rechtbank nog in het gelijk gesteld, het hof stelde donderdag dat het artikel mag worden gepubliceerd. Wel verbiedt het hof één naam uit het artikel bekend te maken. 

Het AD publiceerde begin vorige maand een artikel naar aanleiding van opnames die het via bronnen zou hebben gekregen. Op die opnames was te horen zijn dat de toenmalige collega van De Vries en zijn zoon, oud-advocaat en BNNVARA-presentator Khalid Kasem, erkent een ambtenaar te hebben omgekocht. De Vries jr. vreesde voor zijn veiligheid als er een vervolgartikel over deze zaak zou worden gepubliceerd. Het hof oordeelt nu dat met publicatie van een nieuw verhaal niet aannemelijk is gemaakt dat het veiligheidsrisico groter wordt dan het nu al is. 

Over het aanvankelijke verbod van de rechter ontstond de nodige commotie in journalistieke kringen. De advocaat van het AD noemde het publicatieverbod van de rechtbank eerder een “poging de Nederlandse pers te muilkorven”. NVJ-voorzitter Thomas Bruning is blij met de uitspraak van het hof. ‘Als er sprake is van een maatschappelijk belang moeten journalisten ook uit geheime opnames kunnen citeren’, zegt Bruning. ‘Het chilling effect uit het oorspronkelijke oordeel is door het hof weggenomen.’

Dat laatste betekent zeker winst voor de journalistiek. De dreiging met rechtszaken zoals in de zogenaamde SLAPP zaken neemt toe. Journalisten zijn niet ongevoelig voor die dreiging, zo bleek uit onderzoek waarover Olaf Geurts schreef op de site van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek. Ook de rechtszaak van De Vries jr. en de Orde van Advocaten, hoe begrijpelijk ook vanuit het advocatenstandpunt, zou journalisten kunnen verhinderen maatschappelijk relevante informatie uit gelekte bronnen achter te houden. Dat kan leiden tot een aantasting van de open samenleving die we nog steeds hoog waarderen, maar die inmiddels al op zoveel fronten schade heeft opgelopen. 

[Foto: Paleis van Justitie Den Haag, Roel Wijnants CC]

Wilders heeft geen partij

Wat mij in toenemende mate ergert is dat de media Wilders en zijn fractie blijven behandelen als een politieke partij. Al jarenlang vangen journalisten bot bij de vertegenwoordigers van de groep die zich PVV noemt. Al jarenlang is het: 'niet bereikbaar voor commentaar'. Wilders zelf beperkt zich hoofzakelijk tot oneliners via X/Twitter. Voor de rest is de PVV een gesloten bolwerk. Kun je dan nog wel spreken van een politieke partij?

Politieke partijen zijn formaties waarin mensen zich verenigen die een gezamenlijke visie hebben over hoe het land bestuurd moet worden. Daarvoor selecteren ze afgevaardigden die wij als kiezers kunnen selecteren als die visie ons aanstaat. Eenmaal gekozen mogen we dan als kiezers verwachten dat zij zich tegenover ons verantwoorden over de keuzes die ze maken. Openheid is een onmisbare voorwaarde voor het functioneren van een democratie. 

Wilders is met 36 anderen gekozen zonder partij en heeft lak aan openheid. Hij zit in de Kamer als directeur-aandeelhouder van een club mensen die voor hem werken en tegenover de pers hun mond moeten houden. Niemand krijgt inzicht in wat zich binnen die club afspeelt. Er zijn geen leden, geen congressen, geen kandidaatstellingsprocedures, er is geen jeugdafdeling en er zijn geen afdelingen in land, waar leden bijeen kunnen komen om de partijpolitiek te bespreken. De financiën van de Wilders' ondernemening zijn niet openbaar. Hij krijgt geen subsidie zoals ledenpartijen die krijgen. Of hij door Poetin of door Trump wordt gefinancierd zullen we nooit weten. Waarom wordt er in de media dan nog steeds gesproken over 'partij', 'partijleider', het 'partijprogramma' etc.? Waarom pikken de partijen die wel openheid van zaken geven dit in vredesnaam? Waarom maken ze geen punt van het ondemocratische karakter van de PVV? In de eerste ronde van de formatiegesprekken zou Wilders garanties moeten geven voor het handhaven van de democratische rechtsstaat. In het verslag van informateur Plasterk is over de rol van politieke partijen in de democratie niets over te vinden. Bij punt 7 staat onder andere:

'Voor democratie zijn hoge integriteitsnormen en transparantie bij politici belangrijk om vertrouwen te winnen en te behouden......Men zal bijdragen aan een bestuurscultuur die een constructieve bijdrage levert aan het landsbestuur en aan een positief bestuurlijk klimaat. De instituties die de rechtsstaat dragen zullen gerespecteerd en beschermd worden.'

Horen daar ook geen democratische politieke partijen bij?

De vraag is natuurlijk: waarom tolereren de kiezers van Wilders zijn ondemocratische partij? Welnu, dat is wel duidelijk. Wilders wordt al jaren gepresenteerd als leider van een partij, zoals alle andere partijen. In de debatten tijdens de verkiezingscampagne krijgt hij die rol. En aangezien veel mensen genoeg hebben van de meeste andere politici die het in de afgelopen jaren op veel fronten behoorlijk verpest hebben en Wilders met simpele voorstellingen, slimme debattrucs en voor sommigen aantrekkelijke, maar volstrekt onhaalbare voorstellen komt, krijgt hij van de zwevende, slecht geïnformeerde kiezer het voordeel van de twijfel. Alsof het hier gaat om een keuze tussen gelijkwaardige partijen. Wilders is geen gelijkwaardige partij, hij heeft helemaal geen partij. Geen journalist of talkshow-host die daarop wijst. Hier moet nu echt dringend verandering in komen. 

[foto: Roel Wijnants CC]

Discutabele beslissingen

Minister Yeşilgöz heeft de Australische prediker Hoblos de toegang tot Nederland ontzegd na berichten in De Telegraaf dat hij het geweld van de radicaal-islamitische Palestijnse beweging Hamas verheerlijkt en ook andere moslims oproept dat volmondig te steunen. “Vrijheid van meningsuiting is een groot goed, maar voor mensen die extremistisch gedachtegoed uitdragen is in Nederland geen plaats”, zegt Yeşilgöz. Volgens het ministerie is een dergelijk inreisverbod sinds 2015 in een twintigtal gevallen uitgevaardigd. Hoblos is in de islamitische gemeenschap een populaire prediker. Hij zou in Utrecht komen spreken op uitnodiging van de stichting Dawah Groep.

Het besluit van de minister is volgens juristen niet in overeenstemming met de wet inzake de uitingsvrijheid. “Een minister heeft niet de bevoegdheid om beperkingen te stellen aan wat gezegd mag worden. Alleen een rechter mag beoordelen of iemand de wet heeft overtreden met bijvoorbeeld discriminerende of haatzaaiende uitlatingen,” zegt Jon Schilder van de Vrije Universiteit. Paul van Sasse van IJsselt van de Rijksuniversiteit Groningen: “Het is nog helemaal niet bekend wat meneer Hoblos wilde gaan zeggen, dus om op voorhand al een verbod op te leggen, is juridisch gezien wel problematisch”. De minister doet een beroep op de 'openbare orde en veiligheid'. Schilder: “Het is nog helemaal niet bekend wat meneer Hoblos wilde gaan zeggen, dus om op voorhand al een verbod op te leggen, is juridisch gezien wel problematisch”. Kamerleden van ChristenUnie, SGP, BBB, VVD en CDA hadden er kennelijk geen moeite mee. Het is bepaald geen geruststellende gedachte in het licht van  de rechtsstaatdiscussie die de weg vrij moet maken naar een nieuw kabinet waarin Wilders de hoofdrol hoopt te kunnen spelen.

Ambtenaren en het vrije woord

De vrijheid van ambtenaren om zich in het publieke debat te laten horen staat opnieuw ter discussie. Een aantal Amsterdamse ambtenaren reageerde eind november op de verkiezingsoverwinning van de PVV met een korte demonstratie bij de Dokwerker.  Ze wilden het signaal afgeven dat ambtenaren pal staan voor de rechtsstaat en de Grondwet. Op 21 december verzamelden zich honderdvijftig rijksambtenaren bij het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag om te demonstreren tegen de Nederlandse weigering om in te stemmen met VN-resoluties die oproepen tot een permanent staakt-het-vuren in Gaza. In Friesland is ophef ontstaan omdat enkele provinciale ambtenaren een brandbrief aan de Tweede Kamer en het kabinet ondertekenden waarin zij hun zorgen uitten ‘over de in hun ogen te trage aanpak van de klimaat- en ecologische crisis’. De BBB die daar in het College van Gedeputeerde Staten zit maakte er een punt van en het College heeft de actie van de ambtenaren nu veroordeeld.

De vrijheid van meningsuiting van ambtenaren is sinds de grondwetswijziging van 1983 in principe gegarandeerd, maar wordt beperkt door artikel 10 van de Ambtenarenwet van 2017. Dat artikel luidt: 

Artikel 10

1. De ambtenaar onthoudt zich van het openbaren van gedachten of gevoelens of van de uitoefening van het recht tot vereniging, tot vergadering en tot betoging, indien door de uitoefening van deze rechten de goede vervulling van zijn functie of de goede functionering van de openbare dienst, voor zover deze in verband staat met zijn functievervulling, niet in redelijkheid zou zijn verzekerd.
2. Het eerste lid is, voor wat betreft het recht van vereniging, niet van toepassing op het lidmaatschap van:
a. een politieke groepering waarvan de aanduiding is ingeschreven overeenkomstig de Kieswet;
b. een vakvereniging.

De vraag is wanneer „de goede vervulling van zijn functie” of de „goede functionering van de openbare dienst” in het geding komen. Een Nijmeegse trouwambtenaar die in 2020 tijdens de coronapandemie in het openbaar vraagtekens zette bij de maatregel in de gemeente die max 30 mensen toestond bij een trouwplechtigheid werd op staande voet ontslagen. De gemeente kreeg gelijk van de kantonrechter. De ambtenaar had het gemeentelijke beleid niet in het openbaar mogen aanvallen. ‘Door openlijk het gehanteerde beleid in twijfel te trekken en zelfs absurd te noemen, heeft zij afbreuk gedaan aan het vertrouwen van de burgers in het gemeentelijk beleid en de welwillendheid om dit op te volgen’.

Terroristen

Burgerrechten als de vrijheid van meningsuiting dateren uit de tijd van de Franse Revolutie. Maar het duurde wel even voordat ze echt overal in Europa waren ingevoerd. Na de val van Napoleon volgde een repressieve periode waarin de oude adel probeerde de macht te herstellen. Beatrice de Graaf schreef een boek hierover onder de titel 'Tegen terreur; hoe Europa veilig werd na Napoleon' (uitgeverij Prometheus, 2019). Aanhangers van de Franse Revolutie werden beschouwd als terroristen die zo ze niet gevangen konden worden genomen verspreid moesten worden in Europa, liefst zo ver mogelijk van Frankrijk. In dat land was de oude familie De Bourbon weer aan de macht. Het land werd aanvankelijk nog een aantal jaren bezet gehouden door geallieerde legers van Engeland, Pruisen, Rusland en Oostenrijk-Hongarije. En er was een soort centraal comité van de vier grootmachten onder leiding van de Britse overwinnaar van Waterloo, Wellington, dat er voor moest zorgen dat het niet weer uit de hand liep.

De Oostenrijkse minister Klemens von Metternich was niets te veel in de strijd tegen het ‘terrorisme’. Hij had het vooral voorzien op naar België gevluchte aanhangers van Napoleon. België maakte in die tijd deel uit van het Koninkrijk der Nederlanden onder koning Willem I. Die had zichzelf in 1815 tot koning van de Verenigde Nederlanden benoemd. In een constitutionele monarchie, dat wel. Een staat met een grondwet en erkende burgerrechten. Voor Metternich en zijn fanatieke aanhangers een lastig obstakel bij de bestrijding van die terroristen die de Franse Revolutie alsnog wilden voortzetten. 

“Metternichs grootste bron van zorg”, schrijft De Graaf, “waren niet die meer spontane uitbarstingen van geweld. Zijn grootste angst betrof de activiteiten van de radicalen -publicisten en revolutionaire activisten- die zich in heel Europa manifesteerden, kranten en tijdschriften volschreven, pamfletten verspreidden en hun gal over de gekroonde hoofden en ministers spuwden.” De angst voor terreur keek niet alleen terug naar de Franse Revolutie “…maar had ook betrekking op de angst voor onvoorziene gevolgen van de vrijheid van meningsuiting en de drukpers. Onderscheid tussen gewelddadige en schrijflustige radicalen werd daarbij nauwelijks gemaakt.” (P. 224-225)

De vervolging van de Brusselse revolutionairen moest volgens Metternich voortvarender worden aangepakt door de Nederlandse politie. De Nederlandse autoriteiten waren echter niet onder de indruk van zijn alarmisme. De meeste figuren die volgens hem moesten worden aangepakt vanwege allerlei revolutionaire geschriften waren ongevaarlijk en bovendien vaak al te oud. Een ‘vreemde tolerantie’ vond de Oostenrijkse diplomaat. 

Metternich zou deze lieden in eigen land al lang ‘kaltgestellt’ hebben. Nederland had sinds de Franse Revolutie echter een grondwet en een liberaal staatsbestel dat, hoe zwak het in die dagen misschien nog was, toch enige bescherming bood tegen een aanval op het vrije woord. 

Het is het wel waard om dit herinnering te brengen nu de oorsprong en de waarde van deze burgerrechten wat lijken te zijn weggezakt in de belangstelling.  

[Foto: Andrea Kirkby CC]

Vrijheid versus gevoeligheid

Na de moord op de Franse docent Samuel Paty zijn veel docenten voorzichtiger geworden met lessen over de islam. Paty had de woede van extremisten opgeroepen omdat hij in een les over vrijheid van meningsuiting Mohammed-cartoons uit het satirische blad Charlie Hebdo had laten zien. Deze zaak, waarvoor onlangs nog zes tieners zijn veroordeeld, was voor Stine Jensen aanleiding om de podcast 'De Cartooncrisis' te maken over hedendaagse beperkingen op de vrijheid van meningsuiting, in de onderwijs en daarbuiten. Moeten we ons vaker inhouden bij gevoelig liggende onderwerpen? Of wordt de vrijheid ten onrechte opgeofferd voor een al te ruim begrip van kwetsbaarheid?

Het lijkt wel alsof mensen de laatste jaren gevoeliger zijn geworden voor het vrije woord. Waarom wordt er zo heftig gereageerd op uitspraken of beelden die gevoeld worden als belediging? Hoever moet je gaan om te voorkomen dat je mensen kwetst? Uit de Verenigde Staten is het idee overgewaaid van de 'trigger warning', toehoorders van lezingen of lessen waarschuwen dat er iets komt dat hen mogelijk raakt. Ben je altijd 'fout' als je iemand kwetst? Gekwetste gevoelens zijn subjectief. Je kunt er uit fatsoensoverwegingen van af zien om woorden of beelden te gebruiken die anderen kunnen kwetsen. Doelbewust beledigen hoort niet. Maar mag je anderen de vrijheid van meningsuiting ontnemen ter bescherming van je eigen gevoeligheden? 

Een omstreden leus

'From the River to the Sea, Palestina will be free' scanderen betogers die protesteren tegen het geweld van het Israëlische leger in Gaza. In Duitsland worden ze daarvoor bedreigd met strafvervolging. De leus kan verschillend geïnterpreteerd worden. De Duitse minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser (SPD) ziet er een strijdleus in van Hamas die doelt op het vernietigen van de Joodse staat. Een meerderheid van de Tweede Kamer ziet in de leus volgens een aangenomen motie van JA21 een oproep tot geweld. De Amsterdamse burgemeester Halsema noemde de leus eerder 'onaanvaardbaar'. 'De leus wordt gebruikt door Hamas en Hezbollah,' zei ze. 'Daarmee is hij alle onschuld kwijt en dat maakt ’m voor mij onaanvaardbaar. Waarom zou je een slogan willen gebruiken waarvoor zoveel alternatieven zijn, terwijl je weet dat er zoveel Joodse mensen zijn die je hier diep mee kwetst?' 

Afgelopen zomer oordeelde het hof in Amsterdam dat een demonstrant die de leus in 2021 riep niet strafbaar is wegens opruiing, bedreiging of het aanzetten tot haat. De rechter oordeelde negatief over de klacht van iemand die vond dat het OM zijn aangifte ten onrechte had geseponeerd. Maar na 7 oktober, de brute moord van Hamas op onschuldige Israëlische burgers en de ontvoering van een paar honderd mensen naar Gaza, kun je volgens Halsema een leus die geliëerd is aan Hamas niet meer in alle naïviteit contextloos gebruiken. Een leus van Hamas gebruiken is oproepen tot geweld tegen Joden, meent zij. 

Volgens anderen staat de leus voor de bevrijding van het Palestijnse volk en voor het realiseren van één staat tussen de Jordaan en de Middellandse Zee waarin iedereen, zowel Joden zowel als Palestijnen vrij en gelijk zijn. Die optie, een alternatief voor de officiëel nog steeds overeind staande tweestatenoplossing, lijkt meer dan ooit een utopie. Het extreemrechtse Israëlische regime koerst als nooit tevoren op een apartheidsstaat 'from the river to the sea' waarin voor Palestijnen helemaal geen plaats is. 

Hoe je de omstreden leus ook interpreteert, het is in alle gevallen een politiek standpunt. Een keuze voor een van de twee partijen in een al honderd jaar durend conflict. En daarom is een poging tot strafrechtelijke vervolging in dit geval ongepast. 

[foto: Joan C. Wrren, Jordan River CC]

De lange arm van Israël

Lodewijk Asscher vindt dat een cartoon van Jos Collignon in De Volkskrant over het antisemitisme in Nederland te ver gaat. De tekening laat een lange arm met davidster zien en een dikke duim met de tekst 'O-ver-al herlevend antisemitisme' naast een tv die beelden van Gaza vertoont met daarboven de tekst '2 weken onschuldigen bombarderen, 10.000 doden waarionder 4000 kinderen. Asscher schrijft niet terug te willen vallen in oude angsten van zijn familie: 'Als mijn krant, de Volkskrant, op de dag van de herdenking van de Kristallnacht een spotprent plaatst met de boodschap dat de Joden het antisemitisme zelf verzinnen als onderdeel van de zogenaamde ‘lange arm’ van Israël, dan is een grens bereikt.' 

Asscher verwijst naar een bericht in Het Parool waarin staat dat het CIDI een toename van antisemitische incidenten heeft geconstateerd van 818% sinds het begin van de oorlog tussen Israël en Hamas. Op de website van het CIDI staan enkele pijnlijke voorbeelden. Het CIDI heeft in tien niet nader genoemde gevallen aangifte gedaan maar geeft verder geen details.'Hoewel we tijdens eerdere conflictperiodes een stijging zagen in het aantal antisemitische incidenten was deze nooit eerder zo significant als nu.' Kritiek op Israël zou niet meegenomen zijn bij het registreren van de incidenten. 

De hoofdredacteur van de Volkskrant, Pieter Klok, verdedigt Collignon terecht. Collignon wilde het punt maken dat er -en dan met name door het CIDI- “te snel wordt gesproken over antisemitisme terwijl er in feite kritiek is op Israël”, legt hij uit in een uitzending van het Mediaforum. 'Dat Collignon zegt dat hij sommige antisemitische beschuldigingen een “verzinsel” vindt, moet volgens hem kunnen. 'Ik vind het ook goed dat daar debat over is. Ik vind het ook goed dat Lodewijk Asscher daarop reageert. Ik vind het heel belangrijk dat alles gezegd kan worden binnen de grenzen van de wet.' Hij is ook wat ongelukkig met alle reacties op de cartoon, maar zijn vraag bij de beoordeling van cartoons is altijd of er goede redenen zijn om een tekening te weigeren. En die waren er in dit geval naar zijn idee niet. Het ging hier niet over raciale stereotypen. 

De Woo werkt niet - veel politieke partijen negeren de problemen

De Wet Open Overheid (Woo) zou het openbaren van overheidsdocumenten moeten verbeteren, maar de meeste journalisten zien nauwelijks verbetering. Een onderzoek op initiatief van het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding wijst uit dat slechts zeven procent het vertrouwen heeft dat de overheid een Woo-verzoek zorgvuldig afhandelt.  ‘In theorie heeft het veel toegevoegde waarde. In de praktijk is het een gemankeerd instrument.’ Zo vat een journalist bondig samen hoe zijn beroepsgroep worstelt om overheidsinformatie openbaar te krijgen. 

Woo-expert Roger Vleugels is bijzonder kritisch op Nederlandse bestuurders, hij vindt dat er nog steeds sprake is van een regenteske houding. ‘In mijn juridische praktijk (Wob/Woo/Wiv/Aw/Awb) ben ik in dik 35 jaar tijd niet één ambtenaar, minister of andere bestuurder tegengekomen die ook maar bij benadering weet wat "onafhankelijk onderzoek" is.’ Vleugels adviseerde de Kamer de nieuwe Woo in overeenstemming te brengen met het Verdrag van Tromsø (2009) waarin minimumnormen voor openbaarheid zijn vastgelegd. Nederland was zelf initiatiefnemer van dat Verdrag, maar ratificatie bleef uit. In mei vorig jaar dienden de Kamerleden Dassen en Omtzigt een motie in om dat Verdrag nu eindelijk eens te ratificeren. De minister van Binnenlandse Zaken had de Eerste Kamer al eerder toegezegd daarvoor het nodige onderzoek te gaan doen. De deadline van die toezegging staat nu op 1 juli 2024. 

Openbaarheid is voor de Nederlandse overheid duidelijk geen prioriteit. De Woo is tot stand gekomen na een jarenlange worsteling van Kamerleden van GroenLinks en D66. Volgens Vleugels hebben burgers te weinig belangstelling voor dit onderwerp. En journalisten haken ook te snel af als ze hun 'scoop' gevonden hebben. Kan er na de verkiezingen op dit punt iets veranderen? 

Gemeente schakelt lokale journalistiek uit

De Overijsselse gemeente Hof van Twente krijgt een eigen journalist in dienst, die onafhankelijk en neutraal verslag moet gaan doen van gemeenteraadsvergaderingen. De gemeenteraadsleden van deze plattelandsgemeente (met de dorpen Goor en Delden) vinden dat de burgers niet goed geïnformeerd worden over wat er in de raad speelt. Ze willen een journalist aantrekken die objectief en neutraal verslag kan doen van de raadsvergaderingen. De lokale omroep Hofstreek die de raadsvergadering al jaren uitzendt voelt zich gepasseerd. De omroep vindt het een onmogelijke formule. 'Een gemeentelijk functionaris die gemeentelijke berichten verzorgt is een voorlichter, maar niet onafhankelijk. Omgekeerd: een onafhankelijk journalist kan niet in gemeentedienst zijn. De verantwoordelijkheden horen volstrekt duidelijk te zijn.’ De omroep is niet geïnformeerd over de plannen en blijkt ook niet op de verzendlijst te staan van de net nieuwe 'gemeentejournalist'.

Het passeren van de lokale media blijkt vaker voor te komen. De gemeente Oudewater heeft vijf jaar geleden ook een 'gemeentejournalist' aangesteld. De plaatselijke verslaggever van de IJsselbode was kort tevoren opgestapt omdat hij genoeg had van alle kritiek. Na minder dan een jaar werd de nieuwe gemeentelijke functie alweer opgeheven. De reden: 'We kregen een soort notulen van de raad”, verklaarde een raadslid. „Het werd niet inzichtelijker wat er in de raadszaal gebeurde en hoe er besloten werd.'

Democratisch tekort

Deze voorvallen raken aan een ernstig tekort in de lokale democratie. Op veel plaatsen zijn er al geen lokale media meer die de gemeentepolitiek volgen. Terwijl daar vanwege de decentralisatie van bevoegdheden vanuit de landelijke overheid dagelijks uiterst belangrijke besluiten worden genomen. Er zijn hoogstens nog wat plaatselijke krantjes die berichten 'over ongelukken, buurtbarbecues en katten in de boom', zegt René  van Zanten van het Stimuleringsfonds voor de journalistiek. En als ze er wel zijn is er toenemende druk uit de gemeente om een positief verhaal te brengen dan wel kritiek in te slikken. 'Je moet vrij kunnen zijn in wat je schrijft. Als je op een gegeven moment gedwongen wordt om naar de pijpen van de gemeente te dansen, dan heeft het toch geen enkele zin meer,' zegt Mieke van Uden, oud-eindredacteur van de IJsselbode. 'Kritiek kan soms frustreren en stagneren, maar het hoort wel bij onze democratie. Natuurlijk moet je wel de waarheid opschrijven, maar je mag best een beetje prikkelen.'

Elke gemeente draagt de verantwoordelijkheid voor de openbaarheid van bestuur en het informeren van de burgers over wat er speelt. Steun aan onafhankelijke lokale media is daarom een goede zaak. Zelf de regie nemen, zoals het bedrijfsleven dat doet, lijkt me een stap te ver. 

Foto:Tom Jutte CC, Noordmolen, Hof van Twente]

 

Shell houdt niet van lastige vragen

Een bericht uit het FD: 'Shell gaat vanaf de derdekwartaalrapportage alleen nog bijeenkomsten houden voor financieel analisten. Journalisten mogen daar wel inbellen en meeluisteren, maar geen vragen stellen. De olie- en gasmultinational wil zo het proces rond de kwartaalrapportage ‘vereenvoudigen’ en het in lijn brengen met branchegenoten'. Zo ontnemen ze journalisten de enige manier om direct en ongefilterd vragen te stellen aan het bestuur, volgens Mark van Baal van het groene aandeelhouderscollectief Follow This. 'Dit is duidelijk een stap om kritische vragen van journalisten over langetermijnbeleid en klimaatbeleid te minimaliseren.'

Thomas Bruning, algemeen secretaris van journalistenvakbond NVJ, ziet dit vaker gebeuren. ‘Het past in een trend waarin bedrijven en overheden de regie proberen te pakken op informatie. En bij een persconferentie hebben ze die regie niet. Dan krijg je onverwachte vragen van journalisten’, zegt hij. Mogelijk vervelende vragen. Terwijl de financieel analisten zich met een aandeelhoudersblik concentreren op de cijfertjes voor de korte termijn kunnen journalisten een bedrijf nog wel eens confronteren met hun maatschappelijke verantwoordelijkheid op de langere termijn. En op dat punt willen de meeste bedrijven, Shell voorop, niet in verlegenheid gebracht worden. 

We raken hier aan een heilige wet van het kapitalisme. Private bedrijven houden uit concurrentieoverwegingen hun bedrijfsinformatie zoveel mogelijk geheim. En ze beschermen met hartstocht hun reputatie die ten opzichte van de concurrentie hoog gehouden moet worden. Wat ze volgens de wet openbaar moeten maken is zo gedoseerd dat ze er zo min mogelijk schade van ondervinden. Wat ook het belang kan zijn van andere 'stakeholders', de bedrijfseigenaar heeft per definitie altijd het laatste woord bij de informatieverstrekking. En die eigenaar, dan wel zijn voorlichter wil niet graag lastig gevallen worden door prikkelende vragen die raken aan zijn reputatie. 

Voor de overheid ligt dat anders. Daar geldt de Woo met een opdracht tot actieve openbaarheid en de plicht burgers in principe alle informatie te verstrekken die zij nodig hebben om het overheidsbeleid te kunnen volgen en controleren. Maar ook hier beperkt de geheimhouding van de private onderneming de openbaarheid. Dat heeft onder andere te maken met de privatisering van overheidsbedrijven.